SÖn Trung

NguyÍn Chí ThiŒn là m¶t nhà thÖ Ç¶c Çáo, ông cÛng là m¶t nhà væn Ç¥c biŒt v§i tác phÄm Hõa Lò. Tác phÄm này do T° H®p MiŠn ñông Hoa Kÿ xuÃt bän næm 2001, dày 316 trang, gÒm 7 bút kš:

- ñàn bò s»a
- M¶t l¿a ch†n
- Tåc tÜ®ng
- Nh»ng bài ca cách mång
- Phùng Cung
- SÜÖng buÒn ôm kín non sông
- Træng nܧc sông HÒng

HÕa Lò Hà N¶i là m¶t ÇÎa ngøc ª trÀn gian, trܧc tiên do Pháp xây Ç‹ giam gi» các t¶i nhân ViŒt Nam, sau C¶ng sän cÛng dùng Hõa Lò Ç‹ trØng phåt dân chúng. HÕa Lò cûa Pháp rÃt hi‹m ác, và khi vào tay c¶ng sän, HÕa Lò còn tæng phÀn tàn Ƕc. S¿ khác biŒt gi»a th©i Pháp thu¶c và th©i ViŒt Nam Ƕc lÆp là s¿ Ƕc ác cûa ch‰ Ƕ, và sÓ Çông Çäo tù nhân. Chính m¶t công an Çã nói:

- Tôi cÙ nghï cách mång thành công rÒi, tù së giäm. Không ng© låi tæng gÃp b¶i (SÜÖng buÒn ôm kín non sông, 245)
-bây gi© lÜ®ng chÙa cûa HÕa Lò vÅn y nguyên. SÓ ngÜ©i bÎ b¡t cÙ ùn ùn tæng lên gÃp b¶i. Các buÒng chung bÎ lèn nhÜ cá h¶p
-HÒi Çó, tù nhân coi ª xà lim là c¿c l¡m. . .Bây gi©. . . ª xà lim ÇÜ®c n¢m m¶t mình trên m¶t bŒ xi mæng r¶ng nh»ng sáu mÜÖi phân. ThÆt là thiên ÇÜ©ng ( Tåc tÜ®ng 48).
Qua nh»ng phòng giam Pháp Çã tØng giam Hoàng Væn Thø, TrÀn ñæng Ninh, m¶t tº tù Çã cæm tÙc chºi Ç°ng:
-ñ. mË th¢ng Pháp th‰ mà nhân Çåo! Phía sau buÒng, cºa s° toang hoác, n¡ng gió tha hÒ ùa vào. Phía trܧc có hai l‡ thông hÖi to Çùng, trÈ con chui l†t. Bây gi© bÎt kín tÃt. Tòi nhÜ bÜng, nóng nhÜ nung. (Træng nÜÖc sông HÒng, 301)
Vi‰t HÕa Lò, trܧc h‰t, NguyÍn Chí ThiŒn muÓn tÓ cáo ch‰ Ƕ c¶ng sän.
C¶ng sän Çã dùng s¿ nghèo kh°, bŒnh tÆt, Çói rét, tÓi tæm,bÄn thÌu Ç‹ hành hå th‹ xác và tinh thÀn tù nhân, và Ç‹ cho h† ch‰t dÀn ch‰t mòn trong Çau kh°.
NguyÍn Chí ThiŒn tä cänh phòng giam n» tù nhân:
ñÜÖng ª ngoài, bܧc vào phòng nhÜ bܧc vào lò hÃp. Phòng n» tuy không quá Çông nhÜ các phòng nam, nhÜng cÛng chÆt ních. Mùi cÀu tiêu, mùi mÒ hôi, mùi máu mû ghÈ lª, lÆu, giang mai, kinh nguyŒt quŒn vào nhau, lan tÕa. TŒ hÖn phòng nam. Các ä Çói meo, gÀy teo, da dÈ nhæn nheo, ghét bÄn, ÇÀu tóc bù xù. Nh»ng ÇÜ©ng cong tuyŒt mÏ trª thành nh»ng th£ng kh£ng khiu. Không th‹ g†i là phái ÇËp ÇÜ®c n»a. ( ñàn bò s»a 23).
Mùa Çông hay mùa hè, tù nhân ÇŠu chÎu kh° nhÜ nhau.
Mùa Çông th©i Çói rét, mùa hè th©i Çói khát. TØ næm gi© chiŠu t§i bäy gi© sáng, chÌ có m¶t thùng nܧc Ƕ m¶t træm lít cho 250 th¢ng tù.Tr©i thì nóng nhÜ nung, nhÜ hÃp. MÒ hôi ròng ròng th‰ này. Nu§c muÓi, bo bo nÓc vào, chúng nó khát nhÜ cháy h†ng. ñi mË nó tråi trung ÜÖng ngày nào s§m ngày Ãy ( Tåc tÜ®ng 80).
M¶t ÇÙa bé tù nhân tä bŒnh xá HÕa Lò, m¶t ÇÎa ngøc trÀn gian:
G†i là bŒnh xá, thÆt ra chÌ là cæn phòng dài khoäng 5 thܧc, r¶ng khoäng ba thܧc. Không cºa s°. Kín mít. Cºa ra vào trông ra sân chÌ mª trong gi© hành chánh. BŒnh nhân cÃm ng¥t, không ÇÜÖc ngó ra ngoài. NŠn nhà Ç° xi mæng nham nhª, lúc nào cÛng toát ra m¶t mùi tanh muÓn oË. Y sï, y tá ch£ng bao gi© bܧc vào. Hòi cháu n¢m, bŒnh xá có sáu giÜ©ng cá nhân. M‡i giÜ©ng hai ngÜ©i n¢m. Ba th¢ng ho lao chúng cháu và m¶t th¢ng Çau tim nàm ª hai giØÖng cuÓi phòng. Tr©i mùa Çông u ám. Ban ngày không thæp ÇiŒn. BŒnh xá Äm tÓi, lånh lëo. Chúng cháu cäm giác nhÜ ÇÜÖng n¢m trong nÃm mÒ tåm th©i.. ñ®i ÇÜ®c Çi chôn cÃt vïnh viÍn.( M¶t l¿a ch†n 37).
Trong ch‰ Ƕ c¶ng sän, tù nhân bÎ coi là kÈ thù, bÎ trØng phåt, cho nên h† không có Çû lÜÖng th¿c, thuÓc men. C¶ng sän muÓn Ç‹ m¥c cho tù nhân ch‰t hao mòn trong bŒnh tÆt, h† không quan tâm ljn tính mång tù nhân, h† không cung cÃp ÇÀy Çû thuÓc men cho tù nhân:
Ba th¢ng ho lao chúng cháu ngÒi chùm chæn ôm lÜng nhau. Cä bŒnh xá ngÒi nhÜ vÆy. TrØ gã Çau tim và vài gã quá y‰u. TÃt cä chúng cháu ÇŠu run lÄy bÄy. Ch£ng khác gì Çang lên cÖn sÓt rét. Nh»ng cái chæn Çû các con bŒnh Çã Ç¡p qua, thÓi kh£m, hàng næm m§i ÇÜ®c nhúng nܧc qua loa, g†i là gi¥t. Chúng cháu vÅn phäi chùm kín m¥t, kín ÇÀu. Rét tØ trong xÜÖng, trong tûy rét ra. Rét nhÜ kim Çâm vào da thÎt nÙt nÈ, ghÈ lª. . . . . Nºa Çêm, th¢ng ôm lÜng cháu t¿ nhiên nÃc mÃy cái, th° máu ra vai áo cháu. Chúng cháu tung chæn, dìu nó ra thùng phân. Nó ¶c ra t§i nºa lít máu. Máu ÇÕ tÜÖi, vón låi tØng cøc, nhÜ nh»ng mi‰ng ph°i tung tóe. Chúng cháu kêu cÃp cÙu. M¶t lúc lâu, tên t¿ giác phø trách bŒnh xá m§i t§i. H¡n ÇÙng ngoài cºa c¢n nh¢n, bäo thuÓc Viatmin K cÀm máu Çã h‰t. CÓ Ç®i thÙ hai , së báo cáo v§i ông y sï ( M¶t l¿a ch†n 42) .
CÛng nhÜ m†i tråi giam c¶ng sän, tù nhân bÎ cái Çói liên tøc hành hå. Thi‰u niên tù nhân k‹ vŠ cái Çói trong tù:
Ông chú chÜa bÎ Çói triŠn miên bao gi©, nên không th‹ hiÍu n°i tÀm quan tr†ng cûa thìa cÖm trong cänh tù t¶i. Phang nhau v« s† cÛng vì nó( M¶t l¿a ch†n 44).
Tù nhân th©i Pháp thu¶c ÇÜÖc no Çû, nhÃt là các tù nhân bÎ án tº hình (301), nhÜng trong ch‰ Ƕ c¶ng sän, tù nhân nào cÛng Çói thÜ©ng xuyên vì Çó là chû trÜÖng cûa c¶ng sän dùng cái Çói Ç‹ khÓng ch‰ tinh thÀn và th‹ xác tù nhân. Trong Træng nܧc sông HÒng, NguyÍn Chí ThiŒn vi‰t:
ñÓi v§i b†n tù HÕa Lò, æn xong coi nhÜ h‰t bu°i sáng . H† låi ngong ngóng Ç®i b»a chiŠu. ˆn chiŠu xong coi nhÜ h‰t ngày. Låi ngong ngóng Ç®i b»a hôm sau. Hai b»a æn là hai cái mÓc chính trong Ç©i cûa nh»ng ngÜ©i tù Çói qu¥n, Çói th¡t ,Çói run, Çói sa sÄm cä m¥t mày, Çói tiêu hao cä máu thÎt, ngày này sang ngay khác, tháng này sang tháng khác, næm này sang næm khác (305)
Trong Tåc tÜ®ng, NguyÍn Chí ThiŒn thuÆt chuyŒn m¶t n» tù nhân khá ÇËp Çã bÎ cái Çói hành hå:
Cô gái l£ng l¥ng Çi. Thoáng thÃy mÃy lá bánh chÜng còn dính vài cøc bánh con con, cô nhào t§i rãnh nܧc, nh¥t lên, ÇÜa vào mÒm, li‰m lÃy li‰m Ç‹.
Mø quän giáo the thé:
- Con nhà th°! Bà së cùm mày låi!
Mø chåy x¶c t§i, n¡m m§ tóc bù xù cûa cô gái, tát t§i tÃp. Cô gái lí nhí kêu låy. ñám tù vô gia cÜ Çói råc, gÀy giÖ, tØ nÅy vÅn gøc m¥t xuÓng æn, không Ç‹ š gì t§i xung quanh, nghe ti‰ng cûa mø quän giáo, cÛng phäi ngÄng ÇÀu lên, ngÖ ngác nhìn ( Tåc tÜ®ng 58)
Trong nhà tù c¶ng sän có Çû Çói rét, bŒnh tÆt, tÓi tæm, mÃt vŒ sinh. NhÜng trên tÃt cä m†i s¿ là tàn ác, gian xäo và bÃt công. Trong truyŒn ñàn bò s»a, tù nhân Çói khát nhÜng vÅn thØa cÖm rau nuôi heo Ç‹ thÌnh thoäng cán b¶ liên hoan. M¶t n» tù nhân vÓn là giáo viên, vì chÒng ch‰t, lên ti‰ng chºi ‘’ nghïa vø quÓc t‰’’mà phäi bÎ tù v§i ÇÙa con mÜ©i tháng . Trong M¶t l¿a ch†n, m¶t giáo viên chÌ vì thông dâm mà hóa thành cÜ«ng hi‰p vì ngÜ©i ta muÓn bäo vŒ uy tín cho chính phåm là hiŒu trܪng kiêm bí thÜ chi b¶, có chÒng là Çåi tá quân Ƕi Çi làm nghïa vø quÓc t‰ ª Cæm pu chia. Trong Tåc tÜ®ng, c¶ng sän cÃm tù nhân nhÆn thuÓc lào cûa gia Çình. KÈ phåm t¶i bÎ b¡t phäi nuÓt nguyên cä cøc thuÓc lào và bÎ trØng phåt n»a. Trong Tåc tÜ®ng, hai v® chÒng VIŒt kiŠu ª Pháp vŠ giúp nܧc, nhÜng vì nhiŒt tình góp š ki‰n ‘’cäi ti‰n nghŠ nghiŒp’’ mà bÎ tù v§i các t¶i danh ‘’phá hoåi uy tín cûa lãnh Çåo nhà máy’’, ‘’kích Ƕng công nhân phän kháng’’, và ‘’gián ÇiŒp cho nܧc ngoài’’, và ngÜ©i th® sºa ÇÒng hÒ vì rao ng¡n g†n ‘’ hÒ hÕng’’, hÒ v«, sºa ch»a’’ mà bÎ k‰t t¶i phän Ƕng, xÕ xiên lãnh tø.
Trong th‰ gi§i nhà tù có nhiŠu bí mÆt. Bí mÆt thÙ nhÃt là có nhiŠu tù nhân làm æng ten cho công an. Bí mÆt thÙ hai là, gi»a nh»ng tù nhân v§i nhau, nhÃt là tù hình s¿ , có nhiŠu giai cÃp, nhiŠu thÙ bÆc. Các tay anh chÎ ÇÜ®c tôn là ‘tù trܪng’’,’’trܪng phòng và’’ t¿ giác’’. B†n h† thÜ©ng dùng võ l¿c trÃn áp các tù nhân sÙc y‰u th‰ cô. Bí mÆt thÙ ba là chính sách bóc l¶t trong tù. Cán b¶ bóc l¶t tù, và tù bóc l¶t tù. TruyŒn Tåc tÜ®ng, anh chàngViŒt kiŠu ª Pháp muÓn làm ‘’t¿ giác’’ mà phäi vi‰t thÜ vŠ nhà bäo v® n¶p ‘’m¶t cân trà búp, m¶t cân thuÓc lào, hai tút ñiŒn Biên, m¶t cân mì chính, ba træm ÇÒng tiŠn m¥t’’(63). Tên trܪng phòng thÓ l¶:
DÀu sao ª HÕa Lò gÀn gia Çình, cÛng vÅn hÖn. V® em phäi Çút tám cây vàng m§i ÇÜ®c ª låi Çây.MÃt thêm ba cây n»a m§i ÇÜ®c làm t¿ giác (80).
B†n cai tù Çã trª thành sang tr†ng vì Çã bóc l¶t và trÃn l¶t tù nhân. M¶t anh ‘’tù trܪnbg phát bi‹u vŠ b†n công an coi trù:’’Nó s¡m ÇÜ®c ÇÒng hÒ xe Çåp, Çài Çóm cÛng nh© ª chúng mình (83).
NhiŠu khi b†n c¶ng sän trÃn l¶t tù nhân công khai và tr¡ng tr®n. Trong truyŒn Nh»ng bài ca cách mång, b†n b¶ Ƕi cho tù t° chÙc æn t‰t rÒi Ƕt kích tÎch thu thÎt, chä, kËo bánh cûa h†. Rõ là ‘’cܧp cÖm chim’’! Các tù nhân tÕ ra tÙc giÆn vô cùng.
Tên tr¿c trong hÀm hÀm:
- MÃt tr¡ng! Chúng nó Çêm nay së chè chén no say. Còn có quà mang vŠ cho v® con n»a. KhÓn nån thÆt. Cܧp cä cûa tù n»a. ñúng là ma không thÜÖng ngÜ©i Óm, kÈ tr¶m không thÜÖng ngÜ©i nghèo .
Trܪng phòng than thª:
-Ai mà lÜ©ng ÇÜ®c! chúng âm mÜu nhÕ nhen, Ç‹u ljn nhÜ vÆy. Dù sao cÛng là quân Ƕi nhân dân anh hùng! (136)
HÕa Lò cûa NguyÍn Chí ThiŒn không nh»ng phän ánh nh»ng th¿c tåi xÃu xa trong nhà tù c¶ng sän, mà còn phän ánh xã h¶i ViŒt Nam trong ÇÎa ngøc ÇÕ.
Lão tù nhân trong truyŒn SÜÖng buÒn ôm kín non sông có lë là chính tác giä, Çã nhÆn xét r¢ng trong ch‰ Ƕ c¶ng sän, xã h¶i Çã thay Ç°i khác h£n (184).
Trong ch‰ Ƕ c¶ng sän, ngÜ©i dân luôn Çói kh°, nhÃt là th©i chi‰n tranh. Chàng thanh niên tº tù quê Thái Bình k‹ r¢ng anh phäi khai tæng tu°i Ç‹ vào lính vì vào lính thì m§i có cái æn. Dân Thái Bình Çói l¡m, thanh niên m‡i ngày phäi m¶t cân gåo m§i no , th‰ mà bình quân, m‡i ÇÀu ngÜ©i, hàng tháng chÌ ÇÜ®c chín cân gåo (SÜÖng buÒn ôm kín non sông, 255). M¶t sÓ phø n» tØ Ninh Bình ljn Quäng Bình trong th©i chi‰n Çã Çem nh»ng tÃm thân gÀy trao Ç°i hàng hóa v§i các anh chàng lái xe (196).
VŠ viŒc v® chÒng thÀy giáo Çánh nhau, æm nói thô tøc, lão tù nhân nói:
Ngày xÜa làm gì có loåi thÀy giáo, cô giáo nhÜ vÆy. Dân chúng còn g†i h† là nh»ng nhà mô phåm cÖ mà. Ngày nay, k‹ cä b†n lÜu manh, tính chÃt cÛng khác h£n. HÒi næm 1961, lão m§i vào tù, ÇÙa nào cxÛng giÃu t¶i, xÃu h°, không dám nhÆn mình là æn c¡p, æn tr¶m. Xã h¶i cÛng nhìn b†n chúng b¢ng con m¡t khinh bÌ, dè bÌu. Bây gi© lÛ chúng ngng nhiên khoe khoang chi‰n công tr¶m cܧp. Càng táo t®n, càng Ƕc ác, càng t¿ hào. Xã h¶i nhìn chúng b¢ng c¥p m¡t bình thÜ©ng (SÜÖng buÒn ôm kín non sông (184).
VŠ Çám thi‰u nhi phåm pháp, lão tù nhân phát bi‹u:
TØ mÃy chøc næm nay, các tråi Çày ¡p lÜÜ manh. L§p n† ti‰p l§p kia, ngày càng Çông Çäo. Th©i tây, ª Hà N¶i, giÕi l¡m ljm ÇÜ®c gÀn næm træm tên tr¶m c¡p, tø tÆp ª ch® ñÒng Xuân, ch® Hôm, ch® MÖ, ch® ñu°i. Con cái nh»ng nhà nghèo l¡m m§i phäi Çi bán kem, bán báo, Çánh giÀy, Çánh mÛ. Ÿ nông thôn, chÌ thÌnh thoäng chÌ xäy ra chuyŒn æn tr¶m con gà, con qué .Tôi chÜa thÃy m¶t giáo viên, m¶t h†c sinh nào Çi æn c¡p cä. Bây gi© thì nhan nhän. Xã h¶i Çã lÜu manh hóa mÃt rÒi ! (SÜÖng buÒn ôm kín non sông 202). . .
Ngay cä con cái các cán b¶ cao cÃp, tiŠn båc dÜ thØa cÛng Çi æn cܧp, gi‰t ngÜ©i và bÎ tù. ñó là trÜ©ng h®p con trai lão NgÜu Ma vÜÖng (SÜÖng buÒn ôm kín non sông , 285 ), con trai NguyÍn Xuân Sanh, Huÿnh TÃn Phát (Nh»ng bài ca cách mång, 127- 31). Bi Çát nhÃt là nh»ng gia Çình có ngÜ©i tù t¶i, tÃt cä phäi lâm vào cänh bÀn cùng nhÜ gia Çình lão tù trong SÜÖng buÒn ôm kín non sông.
Ngoài ra, trong xã h¶i ch‡ nào cÛng æn c¡p cûa công, tham nhÛng và hÓi l¶. M¶t tù nhân trong SÜÖng buÒn ôm kín non sông, Çã nói:
TiŠn, tiŠn. ña sÓ n¢m Çây ÇŠu phäi chi cä. (206)
CÛng trong truyŒn trên, bà Sài gòn vì có tiŠn mà mua chu¶c ÇÜ®c công an và tù nhân; m¶t tên thu‰ vø vì làm tiŠn mà bÎ Çâm ch‰t ( 193); m¶t tên lái xe vì tham hai mÜÖi tám tÃn thóc mà bÎ tº hình (196) và m¶t n» cán b¶ bÎ tù vì tham ô hai mÜÖi tÃn gåo ( ñàn bò s»a, 26).
Tuy vÆy, trong Çêm dài và Çen tÓi, chúng ta vÅn nhÆn thÃy có nh»ng ngôi sao nhÃp nháy dù ª tÆn chân tr©i xa. VÎ thiŠn sÜ xuÃt hiŒn mang theo m¶t thông ÇiŒp tâm linh. Và bao nhiêu næm sÓng v§i nh»ng tù nhân Çông Çäo Çã cho NguyÍn Chí ThiŒn m¶t nhÆn xét vŠ con ngÜ©i, cu¶c Ç©i và xã h¶i. H»u thÀn và vô thÀn, duy vÆt và duy tâm, tÜ bän và c¶ng sän , là nh»ng lš thuy‰t, nh»ng con ÇÜ©ng ÇÓi nghÎch nhau. Nh»ng con ngÜ©i tôn giáo dù sao vÅn có m¶t chút cao cä hÖn con ngÜ©i Marxist gian tham tàn båo. NguyÍn Chí ThiŒn nhÆn ÇÎnh:
Làm æng ten mà tù miŠn b¡c g†i là Béc-giê, thành phÀn nào cÛng có: tÜ sän, ÇÎa chû, công nông, sï quan, binh lính, viên chÙc th©i chính phû quÓc gia Bäo ñåi, trí thÙc. .. . ChÌ riêng nh»ng ngÜ©i Công giáo, PhÆt giáo, nh»ng linh møc, tu sï, nhà sÜ là rÃt hãn h»u. ñiŠu này chÙng tÕ Tôn giáo là vô cùng h»u døng trong viŒc duy trì nhân phÄm, Çåo ÇÙc loài ngÜ©i ( Phùng Cung, 152)
M¶t Çi‹m rÃt Çáng chú š là tác phÄm cûa NguyÍn Chí ThiŒn rÃt ÇÀy tình ngÜ©i. Chính ª trong ÇÎa ngøc, chúng ta thÃy r¿c r« hào quang cûa tØ bi và nhân Çåo. Trong tù ngøc, có nh»ng bÆc hiŠn nhân, và cÛng có nh»ng qu› sÙ Çôi khi mang bøng då nhân tØ. Lão tù nhân trong SÜÖng buÒn ôm kín non sông Çã nhÆn ÇÎnh:
Cu¶c Ç©i cÖ c¿c tàn båo này, tình ngÜ©i vÅn còn, chÜa mÃt h£n (96),
Ý niŒm này cÛng là m¶t chû ÇŠ l§n trong HÕa Lò. Trong ñàn bò s»a, m¶t n» quái Çã tìm m†i cách cÙu sÓng ÇÙa bé thi‰u s»a và ghÈ lª. Lão già trong Tåc tÜ®ng, ông quän giáo già ngÜ©i Nam ÇÜ®c b†n tù g†i là Gang- Çi trong SÜÖng buÒn ôm kín non sông là nh»ng hoa sen trong bùn. Qua nh»ng Çêm ca hát vui vÈ trong tù (SÜÖng buÒn ôm kín non sông), chúng ta nhÆn thÃy con ngÜ©i ª Çây chan chÙa tình ngÜ©i.
Nói tóm låi, NguyÍn Chí ThiŒn vØa lên án c¶ng sän, vØa tuyên dÜÖng lòng nhân Çåo cûa con ngÜ©i. Hõa Lò là m¶t thiên kš s¿, thuÆt låi s¿ thÆt Çã xäy ra trong ÇÎa ngøc ViŒt Nam. ThiŒn và ác là hai m¥t luôn ÇÓi diŒn nhau trong cu¶c Ç©i. Trong ÇÎa ngøc vÅn sáng ng©i tình yêu nhÜ Çôi tình nhân trongTræng nܧc sông HÒng và nh»ng mänh Ç©i tan v« trong SÜÖng buÒn ôm kín non sông . Dù bÎ c¶ng sän Çày dža, dù thÃy con ngÜ©i gian tham,tàn ác, NguyÍn Chí ThiŒn vÅn tin tܪng vào m¶t chút lÜÖng tri còn sót låi trong cu¶c Ç©i và con ngÜ©i.
GÀn suÓt m¶t cu¶c Ç©i lao tù, NguyÍn Chí ThiŒn Çã träi qua bao kinh nghiŒm Çau thÜÖng. Nܧc m¡t ông Çã hóa thành m¿c Ç‹ ghi låi nh»ng s¿ th¿c cûa Ç©i ông và cûa lÎch sº. ThÖ cÛng nhÜ truyŒn cûa NguyÍn Chí ThiŒn ÇŠu là nh»ng s¿ th¿c Çã xäy ra trên nºa th‰ k› kh¡p m†i nÖi trên ÇÃt nu§c ViŒt Nam. ThÖ cÛng nhÜ truyŒn, kš cûa ông ÇŠu là nh»ng nét son nghŒ thuÆt Ƕc Çáo, không ai có th‹ giÓng ông ÇÜ®c. NhÃt là thÖ cûa ông, nó m¶c måc, chân phÜÖng, nghïa là không væn hoa, bay bܧm. ThÖ cûa ông mª m¶t lÓi Çi vào hiŒn th¿c nhÜ thÖ cûa Giai PhÄm, Nhân Væn. ThÖ cûa NguyÍn Chí ThiŒn nhÜ sÃm, nhÜ sét, nhÜ m¡ng nhÜ chºi, nhÜ gào nhÜ thét. ñó là Ç¥c tính nghŒ thuÆt cûa NguyÍn Chí ThiŒn trong væn và thÖ. Ông Çã làm tròn sÙ mång cûa lÎch sº giao phó nghïa là rao giäng nh»ng bí mÆt cûa m¶t vÛ trø Çã bÎ bít kín non nºa th‰ k› mà m¶t sÓ ngÜ©i vÅn tin Çó là thiên ÇÜ©ng và Çi theo sa tæng tung hô vån tu‰.