phan låc phúc
           m¶t  NHÂN CHÙNg CÑA IÎCH S±

ng

            Phan Låc Phúc sinh næm 1928 ª làng H»u B¢ng, huyŒn Thåch ThÃt, phû QuÓc Oai, tÌnh SÖn Tây, B¡c VIŒt. Thân phø là Phan Låc Hách, t¿ H»u Tâm, là ngÜ©i có công canh tân ngành dŒt väi, Çem låi l®i nhuÆn cho dân làng trong nh»ng næm 1930-1940. Cø cÛng là nhà thÖ nôm có nhiŠu bài ÇÜ®c dân chúng trong vùng truyŠn tøng. Cø bà tên là NguyÍn ThÎ Luân, ngÜ©i làng Chàng thôn, tính tình nhu thuÆn, giÕi nghŠ canh cºi, låi có gi†ng hát thiên phú.

Lúc nhÕ, Phan Låc Phúc h†c sÖ cÃp trÜ©ng làng, sau h†c ti‹u h†c ª trÜ©ng ñ‡ H»u VÎ,  Hà N¶i, rÒi trÜ©ng trung h†c Gia Long, Hà N¶i. Ông có 5 anh em, nhÜng chÌ có hai anh em, là ông và Phan Låc Ti‰p,  vào nam  di cÜ næm 1954. Sau ông h†c Çåi h†c Væn Khoa Sài gòn, rÒi nhÆp ngÛ sï quan trØ bÎ Thû ñÙc khóa 2, và trÜ©ng Thông Tin Báo Chí Hoa Kÿ (F.Slocum-NewRochellle-NY).

Ông làm chû bút nhÆt báo TiŠn Tuy‰n, cÖ quan ngôn luÆn cûa quân Ƕi ViŒt Nam c¶ng hòa; c¶ng tác v§i ChÌ ñåo, TiŠn Phong, NghŒ ThuÆt, Væn, VÃn ñŠ, và tÆp san QuÓc Phòng. Sau 1975, ông bÎ giam tåi các tråi Liên tråi 2 SÖn La, Yên Hå( SÖn La), Tân LÆp ( Vïnh Phú), Thanh Phong (Thanh Hóa), Tân Kÿ ( NghŒ T¸nh), Ba Sao( Hà Nam Ninh), Xuân L¶c ( ñÒng Nai). Næm 1985, ông ÇÜ®c  trä t¿ do, và ÇÎnh cÜ tåi Sydney (Australia) næm 1991.

TØ næm này, ông c¶ng tác v§i các báo Triêu DÜÖng (Úc),, Ngày Nay (Texas)- Minesota- Arizona), Khªi Hành (California), Th©i Báo (Toroto, Canada), Quê MË (Pháp). Ông dùng nhiŠu bút hiŒu: Kš giä Lô Ræng, Thiên Khäi, TÜ©ng Huân, Huy Quân, Thiên ChÜÖng.

Các bài kš cûa ông dÜ®c xuÃt bän thành hai tÆp:

Bè Bån GÀn Xa , Vˆn NghŒ, Cali, 2000.

Tuy‹n TÆp Tåp Ghi, Væn NghŒ, Cali, 2002.

Hai tác phÄm trên ÇŠu là bút kš và mang hai chû ÇŠ: tù Çày và bån bè.

I.                    T¨ ñàY

Ông Çã bÎ c¶ng sän giam gi» mÜ©i næm tr©i, và khi ra ng†ai quÓc, ông Çã vi‰t låi nh»ng k› niŒm Çau thÜÖng trong th©i gian ngÒi tù qua các tråi tù tØ B¡c chí Nam. Các bút kš cûa ông là nh»ng hình änh cûa nh»ng cu¶c Ç©i tù Çày dܧi ách c¶ng sän nhÜng vô hình chúng nÓi k‰t låi trong m¶t không gian và th©i gian cûa lÎch sº dân t¶c cho nên cÛng giÓng nhÜ m¶t tru©ng thiên ti‹u thuy‰t.

Trong Bè Bån GÀn Xa, trܧc tiên, ông Çã nói lên t¶i ác cûa c¶ng sän trong viŒc ÇÜa ngÜ©i ra B¡c. H† nhÓt các sï quan và nhân viên c¶ng hòa trong nh»ng hÀm tàu thûy và nh»ng khoang tàu lºa chÆt ch¶i bÄn thÌu  :

Sau ba ngày Çem lênh Çênh trên bi‹n, trong m¶t hÀm tàu chång vång tÓi tæm, chúng tôi nhÜ mê mu¶i Çi v§i phân và nܧc ti‹u lênh láng ª sàn tàu, v§i s¿ Çói không dám æn, khát không dám uÓng. Càng Çåi ti‹u tiŒn nhiŠu thì chúng tôi càng chÎu Ç¿ng thêm mùi hôi thÓi, càng ngÃt ngÜ vì thi‰u khí tr©i. R©i tàu ª B‰n Thûy, Vinh, chúng tôi Ç®i qua Çêm. Sáng mai tØ 5 gi© sáng lên tàu lºa. Tàu lºa cÛng không hÖn gì tàu thûy. Chúng tôi ÇÜ®c vÙt lên nh»ng toa chª trâu bò. Nh»ng ÇÓng phân bò vÅn còn bê b‰t trên tàu. Toa xe lºa chª súc vÆt ÇÜ®c Çóng ch¥t, chÌ có hai cái cºa b¢ng cuÓn sách ª trên cao. Tr©i mùa nóng, cái n¡ng ª ngoài, hÖi ngÜ©i, hÖi phân súc vÆt bÓc lên, khí tr©i nhÜ Ç¥c låi.. .( Hoàn toàn là s¿ thÆt, 51).

C¶ng sän Çã coi nh»ng tù nhân nhÜ súc vÆt, b¡t nhÓt trong nh»ng  toa xe lºa chÆt ch¶i, hôi thÓi:

H¢ng træm ngÜ©i tÓng lên m¶t toa xe chÆt cÙng, hÖi ngÜ©i hÖi phân súc vÆt bÓc lên không lÓi thoát. Không khí trên tàu hình nhÜ không còn ª th‹ hÖi; nó là m¶t chÃt d¥c quánh bít lÃy tâm hÒn và th‹ xác m†i ngÜ©i. Không còn ai ngÒi ÇÜ®c n»a. NhÜ m¶t lÛ côn trùng, m†i ngÜ©i ng°n ngang, bò læn trên sàn, dùng h‰t khä næng còn låi cûa giác quan Çi tìm m¶t nÖi nào có m¶t cái khe nhÕ, m¶t v‰t nÙt hay m¶t cái l‡ ª sân tàu tranh nhau Ç‹ mÛi, Ç‹ mÒm vào Çó hít lÃy m¶t chút dÜ«ng khí (Chuy‰n tàu ÇÎnh mŒnh,  55-56)

Phan Låc Phúc Çã nói ljn cäm giác cûa ông trong nh»ng giây phút ÇÎa ngøc Çó:

Con ngÜ©i nhÜ mê Çi, không bi‰t r¢ng mình Çang sÓng hay mình Çang ch‰t. NgÜ©i  ta phän Ùng theo bän næng. TØ sáng t§i gi© không ÇÜ®c nghÌ, không ÇÜ®c xuÓng xe, b†ng dái vØa tÙc vØa cæng phÒng mà không ÇÜ®c Çái. ñái väo Çâu bây gi©, cÙ nhÎn. NhÜng ljn lúc nhÎn không ÇÜ®c, š thÙc tê liŒt Çi, tôi Çang n¢m nhÜ tÌnh nhÜ mê b‡ng thÃy bÃt thÀn khoan khoái và nóng lên ª hå th‹. Tôi Çang n¢m trên sàn xe, Çang Çái ra quÀn. Tôi Çang Çái và ÇÜ®c Çái. S¿ bài ti‰t ch© Ç®i tØ sáng t§i gi© b‡ng chÓc ÇÜ®c khai thông, sung sܧng quá. NHÜng s¿ sung sܧng không ÇÜ®c lâu. Cái dÃp dính cûa nܧc ti‹u hòa lÅn phân bò låi làm cho cái không khí quánh Ç¥c thêm khai nÒng. . .( Chuy‰n tàu ÇÎnh mŒnh,  56).

K‰t quä cuä chính sách vô nhân Çåo Çó, m¶t sÓ sï quan VIŒt Nam Çã ch‰t trên ÇÜ©ng ra bæc. ñó là trung tá Ngô Væn Hùng (50) và trung tá Lan. Phan Låc Phúc Çã k‹ khá tÜ©ng tÆn vŠ gi© phút cuÓi cûa trung tá Lan:

ngÜ©i n¢m Çó trung tá Lan, không bao gi© dÆy n»a. Ch‰t rÒi. Không bi‰t ch‰t lúc nào. NgÜ©i cúi xuÓng ôm cái xác bÃt Ƕng Ãy lên là m¶t ngÜ©i bån tù tôi m§i quen Çêm qua ª B‰n Thûy, Vinh, khi ngÒi qua Çêm Ç®i gi© lên tàu lºa. ñó là thÜ®ng t†a Thích Thanh Long, nguyên trung tá Giám ñÓc Nha Tuyên Úy PhÆt giáo..  . . . ThÜ®ng t†a Thích Thanh Long ôm ÇÀu ngÜ©i bån xÃu sÓ, tôi n¡m chân phø kéo ra ch‡ có ánh sáng l© m©. Chân Çã lånh. ThÜ®ng t†a Ç¥t Lan n¢m ngay ng¡n. Mát anh chÜa nh¡m. Cø s© vào m¥t, vào mÛi, rÒi nhìn tôi khe khë l¡c ÇÀu. Cø già thÜ®ng t†a nhÜ m¶t ngÜ©i cha thÜÖng yêu, ôm ÇÀu Lan vuÓt m¡t. Cø còn ngÒi nhÜ vÆy m¶t lúc khá lâu, dÜ©ng nhÜ cø vØa džc cho ngÜ©i n¢m xuÓng m¶t Çoån kinh siêu thoát..  .(58)

            NgÜ©i c¶ng sän rÃt Ƕc ác. H† Çem các tù nhân ra B¡c vì nhiŠu lš do. ThÙ nhÃt, h† muÓn dùng sÙc lao Ƕng cûa tù nhân Ç‹ khai phá núi rØng miŠn sÖn cܧc. ThÙ hai, h† muÓn dùng nhân dân cûa h† bao vây tù, và muÓn dùng ÇÎa th‰ xa lå và hi‹m trª Ç‹ ngæn tù trÓn, và cuÓi cùng là h† muÓn dùng khí hÆu kh¡c nghiŒt cûa miŠn sÖn cܧc B¡c ViŒt Ç‹ hành hå các tù nhân. Phan Låc Phúc Çã vi‰t nhiŠu vŠ cái lånh cûa miŠn B¡c, cûa nhà tù SÖn La:

Nhà tù Çã Ç° bây gi© ÇÜ®c che tåm b¢ng ni lông, ho¥c l®p b¢ng tranh mÕng. SÖn La là miŠn cao nên lånh s§m. M§i tháng 11, gió bÃc Çã lÒng l¶ng th°i vŠ. ñ‰n cuÓi tháng 12, lånh vào cao Çi‹m.  . . ChÆu nܧc Ç‹ ngoài sân, qua Çêm Çã džng thành bæng mÕng bên trên.  .   .  Mà xÜa nay cáai lånh và cái Çói nó có liên hŒ ‘’h»u cÖ’’ v§i nhau. Càng Çói thì càng rét- mà càng rét thì càng Çói. Anh em ta Çã có ngÜ©i ‘’ n¢m xuÓng’’ vì Çói lånh. VÛ Væn Sâm (vi‰t væn, làm nhåc) ch‰t Çêm 16 rång 17 tháng 11 næm 1976 bên bŒnh xá, sau cÖn gió mùa Çông b¡c ÇÀu tiên. ñ‰n ÇÀu tháng giêng 1977( không rõ là ngày 3 hay 13 tháng giêng , tôi nh§ không ÇÜ®c kÏ l¡m), Ngô Quš Thuy‰t toà án quân s¿ vùng 4 cÛng Çi luôn, Çi rÃt êm ÇŠm, rÃt l¥ng lë  ( Ban tù SÖn La, 59, 67 ).

            NgÜ©i c¶ng sän Çã dùng cái Çói Ç‹ hành hå các anh em, chi‰n sï ta. Trong các ch‰ Ƕ, tù nhân ÇÜ®c phát lÜÖng th¿c. Trong ch‰ Çô c¶ng sän, tù nhân phãi sän xuÃt lÃy lÜÖng th¿c mà sÓng, it khi ÇÜ®c cÃp lÜÖng th¿c. Dù sän xuÃt ÇÜ®c nhiŠu, ngÜ©i tù cÛng chÌ ÇÜ®c hܪng rÃt ít. Quanh næm, h† phäi æn khoai s¡n, it khi ÇÜ®c æn cÖm. Lúc nào, ngÜ©i tØ cÛng bÎ cái Çói hành hå. Phan Låc Phúc vi‰t:

TØ sáng ljn gi©, m‡i ÇÙa chúng tôi xách it ra cÛng hàng træm Çôi nܧc, chân tay, mình mÅy rã r©i, bªi vì bu°i sáng có cái gì vào bøng Çâu. D[1]o này h‰t b¶t mì cÙu tr® rÒi. Cái g†i là ‘’b»a sáng’’ chÌ là m¶t chén nܧc cháo b¶t khoai mì loãng Çày mùi hôi mÓc. Không ra Çâu vào Çâu. (Bån tù SÖn La, 70).

Xung quanh tråi giam, ngô, khoai, s¡n, mía  trÒng rÃt nhiŠu nhÜng c¶ng sän nghiêm cÃm tù nhân lÃy tr¶m.

Trong các thÙ lÜÖng th¿c ª tråi tù miŠn b¡c, s¡n ÇÜ®c x‰p vào hång bét. ChÌ tiêu cân,Ço, Çong, ljm cûa lÜÖng th¿c là 1 gåo æn hai ngô, hay là ba khoai, hay là bÓn s¡n. Dù là hång bét nhÜng ÇÓi v§i tù Çói nhæn ræng nó vÅn là rÃt quš. Tù mà Ƕng ljn s¡n, ngô, khoai.  . . cûa tråi là phåm vào t¶i  ’’ xâm phåm tài sän xã h¶i chû nghïa’’ (73).

Phan Låc Phúc Çã nhÃn månh vŠ cái Çói thÜ©ng xuyên ª trong tù:

LÛ tù cäi tåo chúng tôi ra B¡c n‰m mùi xã h¶i chû nghïa, Çói quanh næm suÓt tháng, Çói triŠn miên, Çói dài dài, mi‰ng s¡n, mi‰ng khoai là ܧc mÖ to l§n nhÃt. TØ s¿ kiŒn này, tôi m§i nhÆn ra r¢ng cái nghŒ thuÆt cao tay cûa ngÜ©i Bôn sê  vich trong viŒc quän trÎ là nghŒ thuÆt n¡m cái då dày. Ngày Ãy, ngoài Bæc ch‰ Ƕ tem, phi‰u còn Çang thÎnh hành, lÜÖng th¿c còn do tay nhà nܧc quän lš. Anh em tù lên huyŒn Phù Yên lïnh gåo vŠ cho hay r¢ng nhân dân không ai có quyŠn ÇÜ®c có quá 5 kš gåo trong nhà  (78).

            Trong bút kš ‘’ Chi‰u phim trong tråi cäi tåo’’. ông vi‰t:

ñ©i tù chính trÎ mÎt mù, thæm th£m, cu¶c sÓng lao Ƕng kh° sai mòn mÕi không biêt ljn bao gi©.. . Ÿ trong tù,  chúng tôi s® nhÃt là cái  ’’ Çói’’, lo nhÃt là ‘’th©i gian’’. Cho nên lÛ cäi tåo chúng tôi thÜ©ng t¿ Çánh lØa mình cho Ç« lo, Ç« s®. ñ‹ tåm quên Çói, có anh lj`n b»a không dám æn ngay chút cÖm ÇÜ®c phát, mà Ç‹ dành, ljn tÓi vØa n¢m  vØa ‘’nhÖi’’ tØng håt cÖm Ç‹ kéo dài cái khoäng th©i gian ‘ÇÜ®c æn’’. Khi tråi thu hoåch b¡p, thì nh»ng trái b¡p to nhÃt, tÓt nhÃt dùng Ç‹ làm giÓng và Ç‹ ‘’ quy ra thóc’’, nh»ng trái vØa thì Ç‹ nuôi heo, nh»ng trái chó nhai ch¶t g¥m’’ thì cho tù æn. Theo bÆc thang giá trÎ xã h¶i chû nghïa, nhÜ vÆy tù còn ÇÜ®c x‰p sau heo (138).

NgÜ©i tù phäi chÎu bao n‡i Ç¡ng cay cûa phÆn mình và cûa cä m¶t dân t¶c. NgÜ©i tù còn phäi chÎu nh»ng Çau kh° cho thân nhân h†. Và nh»ng ÇiŠu này cÛng chính do c¶ng sän tåo nên cho thân nhân h† ª ngoài tù. ña sÓ gia Çình bÎ c¶ng sän tÎch thu gia sän, và Çu°i Çi kinh t‰ m§i nhÜ chính gia Çình Phan Låc Phúc (124); Trung tá L. râu Çau kh° vì con trai tº trÆn tåi Cam phu chia (121). ñau ǧn nhÃt là thân nhân ngÜ©i tù bÎ cܧp bóc, hãm hi‰p trên ÇÜ©ng vào tråi thæm nuôi chÒng, cha (178-179).

Ngoài b†n công an tàn ác, tù nhân còn bÎ ba kÈ thù hành hå, Çó là æng-ten, chu¶t và rŒp (117). Có m¶t nhân vÆt rÃt Ç¥c biŒt là m¶t công an già,  là cø  VIŒt rÃt tº t‰ ÇÓi v§i tù nhân ( T‰t trong tråi tù Yên Hå,  83- 107). VÀ trong sÓ nh»ng tù nhân hèn hå, làm æn ten cho c¶ng sän, chúng ta thÃy hiŒn lên nh»ng khuôn m¥t rång r« cûa can Çäm và nhân hÆu. ñó là thÜ®ng t†a Thích Thanh Long, th‹ hiŒn tinh thÀn bi, trí dÛng cûa nhà PhÆt. ñó là NguyÍn H»u LuyŒn, m¶t biŒt kích can trÜ©ng bÃt khuÃt cûa tinh thÀn uy vÛ bÃt khuÃt. Và Çó là bác sï VN , và ông A ª tråi K2 (155-160).

II.                 BAn B×

Chû ÇŠ thÙ hai cûa Phan Låc Phúc là bån bè. Bån bè ª Çây có hai loåi. Loåi thÙ nhÃt là nh»ng tù nhân cùng tråi, m§i quen ho¥c quen Çã lâu. Loåi thÙ hai là nh»ng væn nghŒ sï. Loåi bån bè thÙ nhÃt coi nhÜ thu¶c vào chû ÇŠ tù Çày. Loåi bån bè thÙ hai nhÜ Phåm ñình ChÜÖng, Mai Thäo, Duy Trác, NguyÍn Thanh Thu.. . Nh»ng bài này rÃt h»u ích cho nh»ng ai muÓn tìm hi‹u vŠ cu¶c Ç©i cûa các væn nghŒ sï.

Các tác phÄm cûa Phan Låc Phúc mang nh»ng màu s¡c Ç¥c biŒt. TÃt cä là s¿ th¿c. Bút kš cûa Phan Låc Phúc là bút pháp  hiŒn th¿c. PhÀn l§n hÒi kš mang chút tính chÃt ti‹u thuy‰t, còn bút kš cûa Phan Låc Phúc là th¿c tiÍn cûa m¶t lÎch sº. Bút kš cûa Phan Låc Phúc cÛng mang tính chÃt tÓ cáo, tính chÃt Çãu tranh cho dân chû, t¿ do và nhân quyŠn. M¶t sÓ bút kš cûa h† Phan mang tính cách vui nh¶n tích c¿c nhÜ nh»ng bút kš thuÆt låi viŒc Çóng kÎch, Çãu bóng, k‹ chuyŒn  trong tù và viŒc thân nhân vào thæm tù nhân (T‰t trong tråi tù Yên Hå, Bóng chuyŠn trong tù, Chi‰u phim trong tråi cäi tåo, Dòng chäy chính). Và chúng ta cÛng Çã ÇÜ®c džc nh»ng bi kÎch cûa ÇÎa ngøc trÀn gian  nhÜ nh»ng câu chuyŒn vŠ cái ch‰t cûa tù nhân( 47-52);  vŠ viŒc tù nhân bÎ hành hå ( 64-75), vŠ viŒc thân nhân ngÜ©i tù bÎ cܧp Çoåt tài sän và trinh ti‰t (178-179).

Phan Låc Phúc là m¶t nån nhân cûa c¶ng sän và cÛng là m¶t nhân chÙng cûa lÎch sº ViŒt Nam. Tác phÄm cûa ông là s¿ thÆt cûa lÎch sº.  Bè Bån Xa GÀn và Tuy‹n TÆp Tåp Ghi cÛng là tâm tÜ và cu¶c Ç©i cûa Phan Låc Phúc.

Ngoài các tåp kš, Phan Låc Phúc còn là m¶t nhà thÖ. M¶t sÓ bài thÖ cûa ông Çã thoáng hiŒn trong hai bút kš cûa ông nhÜ nh»ng Çóa hoa n°i bÆt gi»a bu°i chiŠu tà.