phùng quán (1932-1995)

vi‰t væn trên Çá

NguyÍn Thiên Thø

Phùng Quán quê tåi làng Thûy DÜÖng, quÆn HÜÖng Thûy, ThØa Thiên, g†i TÓ H»u

b¢ng cÆu. Ông vào b¶ Ç¶i, chi‰n Çãu trong nh»ng næm 1950 tåi m¥t trÆn ThØa Thiên.

Sau hòa bình 1954 ,ông Çu®c vào h†c trÜ©ng D¿ BÎ ñåi H†c. Næm 1956, Phùng Quán

25 tu°i, tham gia phong tràoNhân Væn Giai PhÄm và bÎ c¶ng sän trØng phåt. Các tác

phÄm cûa ông nhÜ ChÓng tham ô lãng phí , L©i mË d¥n trên Nhân Væn Giai PhÄm Çã

ÇÜ®c m†i ngÜ©i bi‰t Ç‰n . Phùng Quán phäi Çi tù, và phäi làm t© thú t¶i. Trong bän

này, ông vi‰t r¢ng sau khi Nhân Væn Giai PhÄm bÎ giäi tán, suÓt ngày ông chÌ chÖi v§i

bú-dù. Các bån hÕi tåi sao chÖi v§i bú- dù, ông trä l©i: ‘ ChÖi v§i ngÜ©i chán l¡m rÒi,

thành phäi chÖi v§i bú dù.’ HÖn 30 næm, ông bÎ cÃm vi‰t, bÎ trù dÆp, phäi vi‰t chui

truyŒn thi‰u nhi dÜ§i nhiŠu bút hiŒu khác nhau Ç‹ ki‰m sÓng. Mãi Ç‰n næm 1988,

Phùng Quán m§i ÇÜ®c trª låi H¶i nhà væn.

Sau 1989, NguyÍn Væn Linh cªi trói cho væn nghŒsï, ông c¶ng tác v§i t© Cºa ViŒt cûa tÌnh Quäng TrÎ, do Hoàng Phû Ng†c TÜ©ng chû biên vào næm 1992 nhÜng vì bài báo cûa ông Xông ñÃt Nhà ThÖ TÓ H»u mà t© này bÎ Çóng cºa. Ông là con ngÜ©i cÜÖng tr¿c, bÃt khuÃt và tÓt v§i bån bè cùng ÇÒng chí. CuÓi næm 1991, Phùng Quán dùng nºa lÜÖng hÜu cûa v® Ç‹ lên Ki‰n XÜÖng, Thái Bình thæm ngÜ©i bån cao niên NguyÍn H»u ñang 80 tu°i, là ngÜ©i Çã c¶ng tác v§i HÒ Chí Minh, và cÛng là ngÜ©i ÇÙng ÇÀu Nhân Væn, Giai PhÄm, Çã lãnh cái án 15 næm tù. NguyÍn H»u ñang lúc này không v®, không con, ª trong m¶t nhà kho nghèo nàn, Ç°i bao thuÓc lá Ç‹ lÃy cóc nhái, r¡n r‰t cûa trÈ con. Trong l©i båt cho tÆp thÖ Phùng Cung, kiŒn tÜ§ng cûa Nhân Væn Giai PhÄm, ngÜ©i Çã bÎ c¶ng sän bÕ tù 12 næm vì bài Con ng¿a già cûa chúa TrÎnh, Phùng Quán thuÆt truyŒn Çã Ç‰n thæm Phùng Cung. Phùng Cung nghèo Ç‰n Ç¶ khi thì mang cho con gi‰c, con trôi vØa câu tr¶m ÇÜ®c, khi thì m§ rau muÓng nÜ§c ª vŒ hÒ. Sau khi Ç†c tÆp thÖ bí mÆt cûa bån, Phùng Quán liŠn Çi kh¡p nÖi vÆn Ç¶ng tiŠn in thÖ Phùng Cung. NguyÍn H»u ñang nghe tin, cÛng ÇÜa h‰t bÓn triŒu ÇÒng cûa bån bè t¥ng giao cho Phùng Quán Ç‹ in thÖ Phùng Cung. Phùng Quán cÛng cho bi‰t trong bài Chút nghïa cÛ càng, ñoàn Phú TÙ, thi sï cûa nhóm Xuân Thu Nhã TÆp, là chû tÎch h¶i nghÎ báo chí th©i M¥t TrÆn Bình Dân, Çåi bi‹u quÓc h¶i khóa

ÇÀu tiên, bÕ ViŒt Minh vŠ thành, và phäi sÓng trong cänh nghèo, chÌ bi‰t dùng rÜ®u giäi

sÀu. Khi ch‰t không có áo quan. Phùng Cung Çã phäi làm ÇÖn xin h¶i nhà væn và QuÓc

h¶i giúp Ç« viŒc tÓng táng. H¶i nhà væn không giúp Ç« ÇÜ®c bao nhiêu, còn quÓc h¶i

chÌ cho m¶t vòng hoa. Ngày 30-5-1994, Phùng Quán Çã vi‰t thÜ phän ÇÓi Ç‰n Tòa Án

Tói Cao và viŒn Ki‹m Sát Nhân Dân và h¶i Nhà Væn, vŠ tài liŒu lÜu hành n¶i b¶ cûa ban

Væn Hóa TÜ TÜªng Trung ÐÖng cho bi‰t ÇÀu næm 1994, ñ‡ Trung Hi‰u Çã t° chÙc cho

Phùng Quán tØ Hà N¶i vào g¥p NguyÍn H¶, Tå Bá Tòng, HÒ Hi‰u, Bùi Minh QuÓc Ç‹

thuÆt låi viŒc Çäng bóp méo s¿ th¿c và Çàn áp Nhân Væn, Giai PhÄm. Ông Çòi hÕi Çäng

và nhà nÜ§c phäi bÒi thÜ©ng cho các nån nhân vø Nhân Væn Giai PhÄm, và phäi tái bän

các tác phÄm cûa nhóm này, trong Çó phäi có bài L©i mË d¥n cûa tác giä.

Ông mÃt ngày 21 tháng giêng næm 1995. Linh cºu cûa ông ÇÜ®c ÇÜa vŠ CÀu DiÍn, gÀn

CÀu GiÃy, cách Hà N¶i 12 cây sÓ vŠ phía Çông, ngày 24-1-1995. HÖn 500 væn nghŒ sï

có m¥t, trong Çó có nhiŠu ngÜ©i Çã tham gia Nhân Væn Giai PhÄm.

Tác phÄm:

ThÖ:

- Ti‰ng Hát Trên ñÎa Ngøc Côn ñäo

- Næm Anh Hùng Xebatton pon

- Træng Hoàng Cung

Ti‹u thuy‰t

- VÜ®t Côn ñäo

- Tu°i ThÖ D» D¶i

Phùng Quán có m¶t tinh thÀn s¡t thép, trong thÖ ông ta thÃy ti‰ng gÜÖm Çao cûa ngÜ©i

tráng sï. Bài ChÓng tham ô lãng phí cûa ông ÇÜ®c Çæng trên Giai PhÄm Mùa Thu tÆp II,

tháng 10-1956 m‡i hàng thÖ là m¶t viên Çåi bác b¡n vào b†n công sän tham ô.

TrÜ§c h‰t, tác giä nói lên n‡i kh° cûa dân chúng khi c¶ng sän m§i ti‰p thu Hà N¶i. Cu¶c

sÓng cûa dân lao Ç¶ng cÛng Çau kh° nh†c nh¢n, không có gì thay Ç°i:

Ta Çã Çi qua

Nh»ng xóm làng chi‰n tranh vØa chÃm dÙt;

Tôi Çã g¥p

Nh»ng bà mË già quÃn giÈ rách

Da Çen nhÜ cûi cháy gi»a rØng

Kéo giây thép gai tay máu chäy ròng

B§i ÇÒn gi¥c trÒng ngô tÌa lúa

Tôi Çã g¥p

Nh»ng cô gái trÒng bông

Hai muÖi? ba muÖi?

Tôi không nhìn ra n»a

MÒ hôi sôi trên lÜng

M¥t tr©i nhÜ mÕ hàn xì lºa

ñÓt Çôi vai cháy hÒng

Tôi Çã Çi qua

NhiŠu xóm làng Ki‰n An, HÒng Quäng

NÜ§c bi‹n dâng lên Ü§p muÓi các cánh ÇÒng

Hai mùa lúa không có m¶t bông

Phân ngÜ©i toàn vÕ khoai tím ÇÕ. . .

Phùng Quán ÇÜa ra hai hình änh trái ngÜ®c. M¶t bên dân chúng nghèo kh°, trong khi

b†n c¶ng sän phung phí tài sän nhân dân. ñây là m¶t bän tÓ cáo ch‰ Ç¶ c¶ng sän tham

ô nhÛng låm:

Các ÇÒng chí Öi

Tôi không nói quá

VŠ Nam ñÎnh mà xem.

ñài xem lÍ, h† cao hÙng d¿ng lên

Nºa chØng thi‰u tiŠn bÕ dª

MÜ©i m¶t triŒu ÇÒng dÀm mÜa dãi gió

MÒ hôi máu ÇÕ mÓc rêu.. .

. . . .Nghe gió mùa Çông thâu Çêm suÓt sáng

Nh§ Çài xem lÍ, tôi xót bao nhiêu

ñÃt nÜ§c chúng ta không Ç‰m h‰t ngÜ©i nghèo

ñêm nay thi‰u cÖm, thi‰u áo. . .

. . .Tôi Çã Ç‰n thæm nhiŠu hÓ xí cÀu tiêu

GiÃy tr¡ng nºa m¥t xé toang chùi Çít

Nh»ng ngÜ©i này không bao gi© bi‰t

Ÿ làng quê con cái nhân dân,

R†c lá chuÓi non Çóng vª h†c i t©. . . .

Ai là kÈ Çã nhÛng låm, tham ô? Phùng Quán g†i chúng là ‘nh»ng con chó sói quan liêu’

, lÛ ruÒi nh¥ng, nh»ng con chu¶t m¥c áo quÀn b¶ Ç¶i. ..và k‰t t¶i b†n chúng Çã làm trái

nh»ng l©i tuyên truyŠn, hÙa hËn trÜ§c Çây:

Nh»ng con chó sói quan liêu,

Nhe ræng c¡n rÙt thÎt da cách mång!

Nh»ng tên quan liêu Çäng Çã phê bình trên báo

Và bao nhiêu tên chÜa ai bi‰t, ai hay

L§n, bé, nhÕ, to, cao thÃp, béo, gÀy

Kh¡p m¥t ÇÃt nhÜ ruÒi nh¥ng

Ÿ Çâu cÛng có!

. . .Nh»ng con chu¶t m¥c áo quÀn b Çi

ñøc cÖm khoét áo chúng ta

ˆn c¡p máu dân Ç°i chác ÇÒng hÒ

Kim phút, kim gi© lép gÀy nhÜ bøng Çói. . .

Và thái Ç¶ cûa ông rÃt cÜÖng quy‰t:

Tôi quy‰t tâm r©i bÕ

Nh»ng vÜòn thÖ ÇÀy bÜ§m, ÇÀy hoa

Nh»ng vÀn thÖ xanh ÇÕ sáng lòa

NhÜ giÃy trang kim

Dán lên quân trang

ñÅm mÒ hôi và máu tÜÖi cûa cách mång

NhÜ công nhân

Tôi muÓn Çúc thÖ thành Çån

B¡n vào tim nh»ng kÈ làm càn

Nh»ng con ngÜ©i tiêu máu cûa dân

NhÜ tiêu giÃy båc giä.

Bài thÖ này là nh»ng viên Çån Çåi bác b¡n vào thành trì tham ô, nhÛng låm, và quan

liêu tàn ác cûa Çäng cho nên Çã làm cho Çäng cæm tÙc.

Bài L©i mË d¥n Çæng trên Væn sÓ 21 ngày 17-9-1957 là m¶t bài thÖ hay, vØa hùng

månh vØa tình cäm cho nên dÍ Çi sâu vào lòng ngÜ©i. Trong th‰ gi§i c¶ng sän vÅn có

nh»ng tráng sï, nh»ng ÇÒ ÇŒ Kh°ng môn nhÜ Phùng Quán. Cái tri‰t lš mà ông phát

bi‹u là cái tri‰t lš Nho giáo mà c¶ng sän ra sÙc bài xích. Nho giáo khuyên con ngÜ©i

quy‰t tâm bäo vŒ Çåo lš làm ngÜ©i v§i nh»ng tiêu chuÄn cø th‹: Phú quš bÃt næng dâm,

bÀn tiŒn bÃt næng di, uy vÛ bÃt næng khuÃt. Cha mË Phùng Quán và Phùng Quán Çã

th¿c hành tri‰t lš chân th¿c:

Con Öi, m¶t ngÜ©i chân th¿c

ThÃy vui, muÓn cÜ©i, cÙ cÜ©i

ThÃy buÒn, muÓn khóc là khóc.

Yêu ai cÙ bäo là yêu

Ghét ai cÙ bäo là ghét.

Dù ai ngon ng†t nuông chiŠu

CÛng không nói yêu thành ghét

Dù ai cÀm dao d†a gi‰t

CÛng không nói ghét thành yêu. . .

N¶i dung bài thÖ cûa ông mang tính chÃt tri‰t lš, luân lš, nhÜng cÛng mang tính chÃt

chính trÎ. ThÆt ra, Phùng Quán chÌ phát bi‹u cái luân lš trung tr¿c, chân th¿c cûa nh»ng

vÎ ngÜ©i con hi‰u thäo và nh»ng vÎ ng¿ sº can Çäm trong m¶t th©i mà gian thÀn, ác

Çäng l¶ng hành kh¡p trong triŠu ngoài n¶i! Cái kh° cûa Phùng Quán là sinh trong th©i

c¶ng sän gian ác ng¿ trÎ trên ÇÃt b¡c v§i chính sách vô sän chuyên chính! Cái nghÎch lš

là c¶ng sän rÃt ghét kÈ sï chân chính, và h† rÃt mÅn cäm v§i nh»ng l©i phê bình, dù là

phê bình xây d¿ng hay phê bình bóng bÄy. H† Üa nh»ng l©i ca tøng, cho nên h† ghét

Phùng Quán và nhóm Nhân Væn Giai PhÄm . Hành Ç¶ng này là h®p v§i bän tính ti tiŒn

và tàn ác cûa h†. Trong khi m§i vŠ Hà N¶i, h† ra sÙc quäng cáo cho cái xã h¶i chû nghïa

cûa h†, h† b¡t nhân dân ca tøng Çäng và bác, th‰ mà Phùng Quán låi d¿ng lên cái

thuy‰t ‘ chân th¿c’:

Yêu ai cÙ bäo là yêu

Ghét ai cÙ bäo là ghét

Dù ai ngon ng†t nuông chiŠu

CÛng không nói yêu thành ghét

Dù ai cÀm dao d†a gi‰t

CÛng không nói ghét thành yêu. .

Theo c¶ng sän, nhân dân và Çäng viên phäi yêu bác, tuân lŒnh Çäng và theo xã h¶i chû

nghïa, ghét tÜ h»u, ghét tình yêu. . .Th‰ mà Phùng Quán låi Çòi t¿ do, và khuyên m†i

ngÜ©i sÓng chân th¿c theo lòng mình, không nên s® uy quyŠn cûa bÃt cÙ ai, k‹ cä

Çäng. Phùng Quán Çã vì yêu nÜ§c, vì yêu t¿ do dân chû mà lên ti‰ng phê bình b†n

tham quan nhÛng låi, và tuyên bÓ theo chû nghïa chân th¿c. VŠ nghŒ thuÆt, bài thÖ này

rÃt truyŠn cäm vì nó g®i trong ta tình mÅu tº, tình phø tº, và sÙc månh cûa tình gia Çình

và truyŠn thÓng luân lš gia t¶c và dân t¶c. Bài thÖ L©i mË d¥n là m¶t l©i thŠ s¡t son, và

cÛng là m¶t l©i tiên tri cay Ç¡ng cho sÓ phÆn ông và sÓ phÆn cûa Nhân Væn Giai PhÄm.

ñÜ©ng mÆt công danh không làm ng†t

ÇÜ®c lÜ«i tôi

Sét n° trên ÇÀu không xô tôi ngã

Bút giÃy tôi ai cÜ§p giÆt Çi

Tôi së dùng dao vi‰t væn lên Çá

H† Çã giÆt bút, cÜ§p giÃy và cÃm ông vi‰t nhÜng ông cÛng nhÜ nh»ng væn nghŒ sï

trong Nhân Væn, Giai PhÄm vÅn ti‰p tøc vi‰t, ti‰p tøc dùng dao, dùng búa kh¡c lên Çá

nh»ng vÀn thÖ bÃt khuÃt, hào hùng, dù Çói rét, bŒnh hoån, và sÓng kh¡c khoäi trong

ngøc tÓi cuc Ç©i. Phùng Quán, Phùng Cung, TrÀn DÀn, Lê ñåt, Væn Cao là nh»ng trung

thÀn bÎ kÈ gian hãm håi, nhÓt h† suÓt Ç©i trong ngøc tÓi. B†n này l®i døng quyŠn hành

trong tay, Çã ra tay Çàn áp ti‰ng nói cûa nhân dân. ThÖ cûa Phùng Quán cÛng nhÜ hÀu

h‰t thÖ cûa Nhân Væn, Giai PhÄm là thÖ chi‰n Çãu, là thÖ cûa nh»ng chi‰n sï và chí sï

thi‰t tha yêu nÜ§c yêu dân. ñó là m¶t lÓi thÖ hiŒn th¿c xã h¶i Çúng v§i nghïa cûa nó.

ñÓi v§i các nÜ§c dân chû Tây phÜÖng, nh»ng thi væn loåi này không phäi là quÓc cÃm

khi‰n cho tác giä nó phäi vào tù ho¥c bÎ rút phép thông công. NhÜ Çã trình bày, theo

c¶ng sän, væn h†c hiŒn th¿c xã h¶i là m¶t thÙ væn chÜÖng ca tøng c¶ng sän cho dù

c¶ng sän xÃu xa, thÓi nát. ñó là m¶t thÙ væn chÜÖng tô hÒng chuÓt løc cho ch‰ Ç¶. N‰u

ai Çem cái xÃu cûa h† thì së bÎ h† chém gi‰t ho¥c bÕ tù. ñó là trÜ©ng h®p cûa Phùng

Quán và các væn nghŒ sï trong nhóm Nhân Væn, Giai PhÄm. Phùng Quán Çã trä ba mÜÖi

næm cu¶c Ç©i cho n® væn chÜÖng. Ông vi‰t :

Tôi Çã trä giá cho ThÖ b¢ng ba mÜÖi næm tÓt ÇËp cûa Ç©i mình. TØ næm 24 tu°i

Ç‰n næm 56 tu°i, cÖ ch‰ quan liêu Çã Çánh trä tôi Ç‰n chí mång. TÜ§c Çoåt cûa tôi

quyŠn lao Ç¶ng thiêng liêng: sáng tác, xuÃt bän, quyŠn ÇÜ®c sinh sÓng cho ra m¶t

con ngÜ©i. Và dìm ngÆp tôi trong bùn nhÖ, læng nhøc trÜ§c công luÆn.

H† Çã Çày äi ông, dìm ông xuÓng trong Çói kh°, tûi nhøc, nhÜng ông vÅn cÓ g¡ng

ÇÙng dÆy:

Có nh»ng phút ngã lòng,

Tôi vÎn câu thÖ mà ÇÙng dÆy.

Ông không nh»ng chÓng ÇÓi Çäng mà ông còn chÓng ÇÓi bän thân ông. Không nh»ng

Çäng chôn ông mà ông cÛng t¿ chôn ông. N‰u ngày xÜa có tri‰t gia ban ngày ÇÓt Çèn

Çi tìm chân lš thì Phùng Quán cÛng t¿ vùi mình Ç‹ tìm nguÒn thÖ trong cõi âm ty! Ông

vi‰t:

ThÖ là mång sÓng, là lš lÎch Ç©i tôi. Cån thÖ gi»a cuc Ç©i, tôi quy‰t ÇÎnh r©i bÕ

thành phÓ, gia Çình, bån h»u, gi»a cái tu°i næm mÜÖi, lên rØng Çào måch thÖ

gi»a thiên nhiên. Tôi Çã sÓng suÓt ba næm trong cái lá l®p tranh lá nÙa, gi»a mt

bãi ÇÃt phù sa hoang vu, vùng ÇÒi núi Thái Nguyên, m†c lút ÇÀu cÕ dåi và cây

trinh n» xanh. Xung quanh bãi ÇÃt hoang, con suÓi l§n Linh Nhamvây b†c.

Bàn gh‰ gh‰ là rÍ cây ch‰t. GiÜ©ng n¢m là cây Coi có th‹ bÎ bão xô bÆt gÓc. . .

TrÜ§c m¥t lán, sát b© v¿c suÓi, tôi Çào cái huyŒt rng mt mét, dài hai mét, sâu

mét rÜªi. Tôi nguyŒn néu không tìm thÃy thÖ, tôi së læn xuÓng Çó!

Sau cu¶c ÇÒng thi‰p vŠ âm cung tìm thÖ, ông Çã trª låi Hà N¶i, có lë là ông Çã g¥p

hÒn thÖ. Træng Hoàng Cung ra Ç©i næm 1993 là m¶t vinh quang cûa m¶t vÎ lão tÜ§ng

sau bao næm chinh chi‰n và Çã chi‰n th¡ng trª vŠ thành Çô. Ông lão ngoàisáu mÜÖi

vÅn hæng hái, nhiŒt tình v§i ÇÃt nÜ§c nhÜ thuª ngoài hai mÜÖi!

M¶t niŠm yêu tôi không Ç°i thay

M¶t niŠm tin tôi không thay Ç°i

v‰t trên giÃy có kÈ giòng

Là nhà væn

Tôi Çã vi‰t suÓt ba mÜÖi næm

là chi‰n sï

Tôi là xå thû cÃp kiŒn tÜ§ng trung Çoàn

Tôi có th‹ vi‰t nhÜ b¡n

. . . . . . .

Không có gì ÇËp hÖn

Vi‰t ngay và vi‰t th£ng

Là nhà væn

Tôi yêu tha thi‰t

Së ngay th£ng t¶t cùng

Ngay th£ng thûy chung

Cûa m†i ch» vi‰t. . .

ThÖ cûa ông sau Nhân Væn, Giai PhÄm vÅn là thÖ hiŒn th¿c, là thÖ yêu nÜ§c. Ông nhÆn

thÃy nhân dân ta Çói kh° kh¡p nÖi, ông cÛng hòa mình vào quÀn chúng nghèo kh° Ç‹

ÇÙng cùng hàng ngÛ v§i h†, trong khi ngÜ©i c¶ng sän Çã thành tÜ sän ÇÕ, sÓng huy

hoàng trên n‡i kh° cûa dân chúng:

Tôi có quyŠn gì ÇÜ®c no hÖn nhân dân tôi

m¶t mi‰ng æn?

Tôi có quyŠn gì lên xe xuÓng ng¿a?

Khi gót chân nhân dân tôi nÙt nÈ bøi ÇÜ©ng. . .

PhÀn l§n thÖ Phùng Quán th‹ hiŒn tính anh hùng, bÃt khuÃt cûa con ngÜ©i kÈ sï trong

ông. NhÜng ngÜ©i ta cÛng b¡t g¥p Çôi lÀn trái tim ông r§m máu trÜ§c n‡i kh° cûa ông,

bån bè và cûa cä m¶t dân t¶c Çang bÎ c¶ng sän Çày Ç†a: