nh»ng nghi vÃn vŠ triŠu Çåi TÂY S÷N

(1771-1802)

                                                        NguyÍn Thiên- Thø

            Møc Çich cûa bài này là góp š ki‰n vŠ m¶t sÓ tài liŒu liên quan ljn ngÜ©i và viŒc thu¶c triŠu Çåi Tây SÖn nhÜ là các nhân vÆt trong gia Çình h† NguyÍn Tây SÖn, Hoàng HÆu Ng†c Hân,  Ngô Væn Sª , và c© Tây SÖn.

I. GIA ñµNH H† NGUYÍn Tây SÖn

          1.NguyÍn NHåC

          Trong gia Çình h† Nguyën,  NguyÍn Nhåc là con trܪng,  NguyÍn L» là con thÙ hai, và NguyÍn HuŒ là út.  Næm 1771, NguyÍn Nhåc n°i lên ª Quy NhÖn, næm 1778, NguyÍn Nhåc lên ngôi hoàng lj, hiŒu Thái ñÙc, NguyÍn L» ÇÜ®c phong làm Ti‰t ch‰, và NguyÍn HuŒ làm Long NhÜÖng tܧng quân. Næm bính ng† (1786), NguyÍn HuŒ Çem binh ra B¡c dÙt chúa TrÎnh, khi hai anh em lui quân vŠ nam, NguyÍn Nhåc xÜng là Trung ÜÖng hoàng lj, dóng Çô ª Quy NhÖn, phong NguyÍn HuŒ là B¡c Bình vÜÖng, Çóng ª Phú Xuân và NguyÍn L» làm ñông ñÎnh vÜÖng vào trÃn gi» Gia ñÎnh. Næm quš sºu (1793),  NguyÍn Ánh vây Quy NhÖn, NguyÍn Nhåc bÎ bŒnh, sai ngÜ©i cÀu cÙu Cänh ThÎnh, Thái úy Phåm Công HÜng, ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª Çem quân vào chi‰m thành quách, NguyÍn Nhåc tÙc h¶c máu mà ch‰t. Con NguyÍn Nhåc là NguyÍn Bäo bÎ giáng làm Hi‰u công. Næm Çinh tÎ(1797), Bäo muÓn quy thuÆn NguyÍn Ánh, quân Tây SÖn vây thành, b¡t Bäo uÓng thuÓc Ƕc mà ch‰t.

            Næm nhâm tuÃt (1802), cÖ nghiŒp nhà Tây SÖn tiêu tan. Vua Gia Long hành hình con cháu và các tܧng Tây SÖn. NguyÍn Ánh còn khai quÆt m¶ phÀn NguyÍn Nhåc, NguyÍn HuŒ, xÜÖng cÓt quæng xuÓng sông, còn s† làm bình Ç¿ng nܧc ti‹u. Næm Minh Mång thÙ 12 (1831), nhà NguyÍn m§i tìm ra các con cûa NguyÍn Nhåc là Væn ñÙc, Væn LÜÖng, và cháu là Væn ñâu ( con Væn LÜÖng), tÃt cä bÎ chém ngang lÜng ( LiŒt truyŒn II, 491-540)

2.NGUY•N L¬

Næm 1786,  NguyÍn L» làm ñông DÎnh vÜÖng, cai quän vùng Gia ÇÎnh, nhÜng NguyÍn L» kém tài, NguyÍn Ánh låi Çem quân Çánh Çu°i tܧng Tây SÖn là Phåm Væn Tham. Tháng 8-1788, NguyÍn vÜÖng vào thành Gia ñÎnh, làm k‰ ly gián Phåm Væn Tham và NguyÍn L». Khi quân Phåm Væn Tham ljn, NguyÍn L» tܪng là Tham Çã ÇÀu hàng NguyÍn Ánh nên rút quân vŠ Qui NhÖn, it lâu sau rÒi ch‰t. Sº không cho bi‰t NguyÍn L» có con cái hay không.

3.NGUY•N HU

Næm 1778, B¡c Bình vÜÖng NguyÍn HuŒ xÜng lj, lÃy niên hiŒu Quang Trung, tôn bà Ng†c Hân làm B¡c cung hoàng hÆu. Sau chi‰n th¡ng quân Thanh, NguyÍn HuŒ Ç°i tên là Quang Bình và dùng tên này khi vi‰t væn kiŒn ngoåi giao v§i Trung QuÓc. Vua mÃt næm mhâm tí (1792). Ngài có it nhÃt ba ngÜ©i v®. Bà chánh hÆu là Phåm thÎ, ngÜ©i Quy NhÖn, anh em cùng cha khác mË v§i Hình b¶ ThÜ®ng thÜ Bùi Væn NhÆt, và Thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên. Bà sinh ba trai, hai gái. Quang Toän là con trܪng, m¶t trong hai gái gä cho phò mã NguyÍn Væn TrÎ

 Bà v® thÙ không rõ tên h†, sinh Quang Thùy, và B¡c cung hoàng hÆu Lê Ng†c Hân.

 Quang Toän (1783-1802) tên là Trác, lên ngôi næm 1792 lúc 10 tu°i, phong Quang Thùy làm Khang công, Ti‰t ch‰ các doanh quân thûy b¶ ª b¡c biên, kiêm các viŒc quân dân, còn Quang Hãn (Quang Bàn)  làm Tuyên công lïnh ñÓc trÃn Thanh Hóa, kiêm các viŒc quân dân.

Tháng næm tân dÆu (1801), quân NguyÍn Ánh Çánh Phú Xuân, phò mã NguyÍn Væn TrÎ Çem binh chÓng gi» nhÜng thÃt trÆn bÎ b¡t sÓng. Quang Toän, Quang ThiŒu và Thái sÜ Quang Khanh chåy ra b¡c. Các em cûa Quang Toän là Quang CÜÖng, Quang T¿ và Quang ñiŒn và 30 Çàn bà con gái cûa nhà Tây SÖn ÇŠu bÎ b¡t sÓng. ( Th¿c Løc , 442). Có lë Çây là ba ngÜ©i con cûa bà Ng†c Hân. Giáo sï Barizy Çã Çi xem và cho bi‰t cùng bÎ b¡t v§i bà Ng†c Hân có mË, và em v® TrÀn Quang DiŒu, v® Võ Væn DÛng và các con cûa bà Ng†c Hân. Ông  h‰t sÙc ca tøng nét m¥t ÇËp trai và khí phách hiên ngang cûa các con bà Ng†c Hân  khi bÎ b¡t (Tå Chí ñåi TrÜ©ng, 336).

Lúc này trung thÜ lŒnh TrÀn Væn K› ÇÀu hàng låi mÜu thông v§i Tây SÖn nên bÎ NguyÍn vÜÖng gi‰t. NguyÍn vÜÖng sai Çóng cÛi NguyÍn Quang CÜÖng Çem vŠ Bình ñÎnh cho dân này bi‰t, và Çem NguyÍn Quang T¿, NguyÍn Quang ñiŒn, và phò mã NguyÍn Væn TrÎ vŠ Gia ñÎnh hành hình. ( Thøc Løc, 446).

Tháng sáu næm nhâm tuÃt (1802), k‰t thúc trÆn chi‰n, Quang Hãn ÇÀu hàng, Quang Toän, Quang Thùy, Quang ThiŒu, TÜ mã NguyÍn Væn Døng, NguyÍn Væn TÙ bÎ b¡t sÓng. Quang Thùy, NguyÍn Væn TÙ và v® t¿ sát. Quang Toän bÎ Çóng cÛi ÇÜa vŠ B¡c Thành. Ngày 7-10 næm nhâm tuÃt, m¶ NguyÍn Nhåc, NguyÍn HuŒ bÎ Çào, anh em nhà Tây SÖn và các tܧng bÎ læng trì, tÃt cä 31 ngÜ©i ( Th¿c Løc 473).

Nói tóm låi, NguyÍn Nhåc có ba trai là NguyÍn Bäo, NguyÍn Væn ñÙc, NguyÍn Væn LÜÖng và con cûa NguyÍn Væn LÜÖng là NguyÍn Væn ñâu. Còn NguyÍn HuŒ có 7 trai là Quang Toän, Quang Thùy, Quang ThiŒu, Quang Hãn, Quang CÜÖng, Quang T¿ và Quang ñiŒn.

Theo bác sï HÒ Væn Châm, quy‹n Tây SÖn TiŠm Long Løc cho bi‰t bà Hoàng hÆu h† Phåm, tên là Phåm ThÎ Liên, ngÜ©i Bình ñÎnh,  anh là H¶ giá Phåm Væn Ngån, giä vÜÖng Phåm Væn TrÎ, Thái úy Phåm væn Tham, và Thái úy Phåm Væn HÜng. Bà còn có hai ngÜ©i anh cùng mË khác cha là Thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên và Hình b¶ thÜ®ng thÜ Bùi Væn NhÆt. Chánh cung h† Phåm sinh ÇÜ®c 5 ngÜ©i, ba trai hai gái. Con l§n là Quang Toän, còn có tên là Quang Bình, tÙc vua Cänh ThÎnh. Hai ngÜ©i kia là Quang Bàn ( Quang Hãn), Quang ThiŒu. Quang Hãn ÇÜ®c phong ñÓc trÃn Thanh Hóa, Quang ThiŒu Çu®c phong Thái t‹. Hai ngÜ©i con gái thì m¶t gä cho NguyÍn Væn TrÎ và m¶t gä cho NguyÍn Phܧc TÜ là tôn thÃt hŒ nhÃt nhà NguyÍn Gia Miêu  (Bên Kia B© ñåi DÜÖng).

Tài liŒu nàyrÃt ÇÀy Çû nhÜng cho ta m¶t nghi vÃn. NguyÍn HuŒ có tên là Quang Bình, không lë sinh con cÛng Ç¥t tên là Quang Bình Ü? NgÜ©i ViŒt Nam không có viŒc Ç¥t tên trùng nhÜ ª Tây phÜÖng.

Bà Ng†c Hân có mÃy con? Trong  Ai TÜ Vãn, bà Ng†c Hân cho bi‰t có m¶t trai, m¶t gái:

                        Nh© hÒng phúc Çôi ÇÜ©ng hòe qu‰,

                        ñÜ®m hÖi dÜÖng, dây r‹ ÇŠu tÜÖi .

                        .   .       .       .    .       .       .       .     .

                        Còn trÙng nu§c thÜÖng vì Çôi chút.

Các con cûa bà Ng†c Hân là m¶t nghi vÃn. Ba trÈ Quang CÜÖng, Quang T¿ và Quang ñiŒn ÇŠu là con Ng†c Hân hay chÌ có m¶t hay hai trong bÓn trÈ này? N‰u nhÜ chÌ có m¶t, vÆy hai trÈ kia con ai? S¿ th¿c Th¿c Løc chÌ nêu tên Quang CÜÖng, Quang T¿ và Quang ñiŒn mà không nói rõ con ai, chÌ nói là em Quang Toän. Tài liŒu cûa Barizy( Tå Chí ñåi TrÜ©ng, 336) cÛng không nói rõ tên và sÓ con cûa Ng†c Hân. Theo HÒ H»u TÜ©ng, con trai cûa bà Ng†c Hân tên Quang ThiŒu và trÓn thoát , sinh ra con cháu mà hÆu duŒ là HÒ H»u TÜ©ng( Hoà ñÒng sÓ , 2-3)! Thi‰t tܪng thi‰u gì tên låi Ç¥t trùng tên con bà cä? Theo sº, con cháu nhà Tây SÖn bÎ gi‰t h‰t, nhÃt là con cûa bà Lê Ng†c Hân. Phäi chæng HÒ H»u TÜ©ng lÀm lÅn?

NhiŠu tài liŒu trong Çó có Thanh Lãng ( Bäng LÜ®c ñÒ Væn H†c I),  NguyÍn HuyŠn Anh ( ViŒt Nam Danh Nhân TØ ñi‹n), Phåm Th‰ NgÛ ( ViŒt Nam Væn H†c Sº II)  cho r¢ng bà Ng†c Hân có hai con, m¶t trai m¶t gái nhÜng không cho bi‰t tên. Theo bác sï HÒ Væn Châm, con bà Ng†c Hân tên là NguyÍn Væn ñÙc và NguyÍn ThÎ Ng†c ( op.cit). Có lë ÇiŠu này gÀn v§i Ai TÜ Vãn nhÜng låi không có m¶t cæn bän sº vì trong sº không nói ljn hai tên này.Vä låi, thi‰u gì tên mà bà Ng†c Hân låi Ç¥t tên trùng tên con cûa NguyÍn Nhåc! Hay có s¿ lÀn lÅn nào Çây?

Th¿c Løc phiên âm Quang Hãn, Quang ñiŒn nhÜng các bän khác phiên là Quang Bàn , Quang DiŒu. Phäi chæng các bän Hán væn vi‰t không rõ hay vi‰t sai ho¥c do ngÜ©i dÎch sai? ( Chúng tôi không có nguyên bän Hán væn Ç‹ khäo viŒc này).

-HÒ H»u TÜ©ng cho r¢ng ông thÀy Quäng cho ông n¶i cûa tác giä bi‰t rõ lai lÎch cûa ông, và giao cho ông n¶i tác giä quy‹n Hoa Dinh CÄm TrÆn. ViŒc bí mÆt nhÜ th‰ tåi sao gia Çình ông không bi‰t mà ngÜ©i ngoài, ông thÀy Quäng låi bi‰t mà k‹ cho ông n¶i cûa tác giä là HÒ Væn ñi‹u? Ông thÀy Quäng là ngÜ©i thu¶c th‰ hŒ sau, làm sao bi‰t viŒc bí mÆt cûa bà Ng†c Hân? Nh»ng ÇiŠu ông thÀy Quäng là Çúng hay sai, làm sao ki‹m chÙng? HÖn n»a, theo tác giä, ông n¶i cûa HÒ H»u TÜ©ng là HÒ Væn ñi‹u là con cûa m¶t ngÜ©i h† HÒ làm con nuôi HÒ Væn PhÌ. VÆy dòng dõi cûa HÒ H»u TÜ©ng không rõ rŒt, là giòng m¶t h† HÒ nào Çó, không phäi là dòng cûa HÒ Væn Phi, dòng cûa Quang ThiŒu n‰u nhÜ Quang ThiŒu còn sÓng(Th¢ng Thu¶c con nhà nông. Hoà DÒng1, 13-14) .

-Ông HÒ H»u TÜ©ng còn Çi xa hÖn khi ông vi‰t r¢ng con cûa Ng†c Hân là Quang ThiŒu tÙc PhÆt ThÀy Tây An ñoàn Minh Huyên( ñoàn Minh Huyên là tên giä cûa NguyÍn Quang ThiŒu). PhÆt ThÀy Çi tu làm sao có con là ông n¶i cûa HÒ H»u TÜ©ng. HÒ H»u TÜ©ng giäi thích là do Quang ThiŒu ‘ bÎ áp l¿c tinh thÀn cûa mË là Ng†c Hân và dì là Ng†c Mân, ngÜ©i phäi thi hành sÙ mång ‘’chûng cây sÖn cÃm’’ v§i ngÜ©i con cûa dì là PhÜ®ng con hoang cûa Ng†c Mân và vua Gia Long’ ( Phân trÀn, Hoà ñÒng 4, tr. 3).

Ngay trong Çoån này, ông HÒ H»u TÜ©ng có nhiŠu sai lÀm: Quang ThiŒu næm 1802 m§i 14 tu°i làm sao có con? C° nhân nói ‘ n» thÆp tam, nam thÆp løc’ . ñây là trÜ©ng h®p hi‰m hoi.

-QuÓc Sº Di Biên cho bi‰t ngÜ©i em gái cûa Ng†c Hân tên là Ng†c Bình không phäi tên là Ng†c Mân. N‰u Ng†c Bình tÙc là Ng†c Mân hay là m¶t ngÜ©I khác n»a, ¡t phäi ª gÀn Ng†c Hân, tÙc là ª ThuÆn Hóa thì m§i có chuyŒn Quang ThiŒu chung chå v§i  con ngÜ©i bån dì. NguyÍn Ánh ª Gia ñÎnh, còn gia Çình NguyÍn HuŒ ª Phú Xuân, làm sao NguyÍn Ánh g¥p Ng†c Mân và sinh con hoang? NguyÍn Ánh chÌ có th‹ g¥p Ng†c Mân trong lúc chi‰m Phú Xuân næm 1802, trong lúc này Quang ThiŒu, tÙc HÒ Væn Phi, khoäng 14 tu°i, theo giä thuy‰t cûa ông Çã trÓn thoát vào Nam ( Hoà ñÒng1, 13), làm sao có th‹ æn n¢m v§i cô PhÜ®ng mà lúc này chÜa ra Ç©i thì làm sao sinh ra ông n¶i cûa HÒ H»u TÜ©ng? Låi n»a, tác giä nói trܧc sau không æn kh§p. Trong HD sÓ 1, ông cho bi‰t ông n¶i HÒ Væn ñi‹u là con nuôi cûa HÒ Væn Phi, nhÜng ª HD sÓ 4 ông vi‰t: n‰u PhÆt ThÀy không có v® chính thÙc, thì làm sao næm 1836 có th‹ sinh ra ông n¶i tôi (tr.3). Vä låi Và khi nói có v® chính thÙc tÙc có cܧi hÕi. Còn ‘chûng cây sÖn cÃm’ ( trÒng cây trên núi cÃm) là viŒc chung chå vøng tr¶m. Hai viŒc này khác nhau. NhÜ Çoån trên, ông bäo Quang ThiŒu c¥p v§i cô PhÜ®ng mà sinh ra ông n¶i tác giä. Thi‰t tܪng nhÜ Quang ThiŒu thi‰u gì gái ÇËp mà låi æn n¢m v§i con dì là m¶t ÇiŠu cÃm kÎ trong phong tøc ViŒt Nam, bà Ng†c Hân không th‹ chû trÜong nhÜ th‰.

Nói tóm låi, HÒ H»u TÜ©ng có rÃt nhiŠu sai lÀm. Lš luÆn cûa ông hoàn toàn hoang tܪng.

II.Hoàng hÆu Ng†c Hân
         HÀu h‰t sº gia và nhà væn h†c sº ViŒt Nam ÇŠu g†i bà là Công chúa Ng†c Hân. Thi‰t tܪng bà Çã là hoàng hÆu cûa vua Quang Trung cho nên không th‹ g†i là công chúa, vì công chúa là danh hiŒu cûa bà trܧc khi lÃy chÒng. Sª dï các sº thÀn triŠu NguyÍn g†i bà là công chúa bªi vì h† không muÓn công nhÆn Quang Trung là m¶t vÎ hoàng lj. H† ghét vua Quang Trung cho nên ph‰ bÕ tÃt cä danh xÜng, danh hiŒu liên quan ljn vua Quang Trung và nhà Tây SÖn. ñ‹ g†i nhà Tây SÖn, h† g†i là Ngøy Tây,Ngøy HuŒ, Ngøy Nhåc v.v.. (Tåi sao ta låi theo chân sº quan nhà NguyÍn ?)

Sau khi NguyÍn Ánh thÓng nhÃt ÇÃt nܧc (1802), dân chúng kh¡p nÖi truyŠn tøng câu ca dao:
                                       Gái Çâu có gái lå lùng,
                              Con vua låi lÃy hai chÒng làm vua.
                                Ho¥c:
                                        Gái dâu có gái lå Ç©i,
                                Con vua låi lÃy hai ngÜ©i làm vua.
Và ngÜ©i ta nghï r¢ng câu trên ám chÌ Hoàng hÆu Ng†c Hân, bªi vì Ng†c Hân là con gái vua Lê Hi‹n tông, vâng lŒnh vua cha k‰t tóc xe tÖ cùng vua Quang Trung rÒi sau låi lÃy vua Gia Long! Ng†c Hân là con thÙ 21 và là con gái thÙ chín cûa vua Lê Hi‹n tông. Thân mÅu cûa Công chúa là bà phi NguyÍn ThÎ HuyŠn, quê ª làng Phù Ninh, t°ng Hå DÜÖng, tÌnh B¡c Ninh. Công chúa vâng lŒnh vua cha k‰t duyên cùng vua Quang Trung næm bính ng† ( 1786), lúc này công chúa vØa mÜ©i sáu tu°i. Khi  Quang Trung lên ngôi, Công Chúa Çu®c  phong làm làm H»u cung hoàng hÆu ( B¡c cung hoàng hÆu) trong khi bà v® chánh Phåm ThÎ, mË Quang Toän ÇÜ®c phong chánh hÆu.  Næm nhâm tí ( 1792) , vua  Quang Trung mÃt, bà Çau kh° làm væn t‰ vua Quang Trung và sáng tác Ai TÜ Vãn nh»ng tác phÄm rÃt có giá trÎ trong væn h†c ViŒt Nam.
        TruyŠn thuy‰t dân gian cho r¢ng sau khi  Çánh tan quân Tây SÖn, gi‰t tuyŒt con cháu NguyÍn HuŒ, NguyÍn Ánh nåp bà Ng†c Hân làm hÆu phi ( triŠu NguyÍn không lÆp hoàng hÆu). ñó là thuy‰t ‘ nhÃt kính chi‰u lu«ng vÜÖng’ ( hai vua soi m¶t gÜÖng). Cùng v§i thuy‰t này, Nam Phong tåp chí v§i bài Ng†c Hân Công Chúa dÆt s¿ ( Nam Phong Tåp chí, sÓ 103, 1926), nói vŠ ti‹u sº bà Ng†c Hân. Bài này có hai phÀn. PhÀn ÇÀu chép nhÜ trong Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí nói vŠ viŒc bà vâng lŒnh vua cha k‰t duyên cùng NguyÍn HuŒ và Ç܆c phong làm H»u cung hoàng hÆu. PhÀn thÙ hai chép nhÜ sau vŠ s¿ viŒc sau khi Gia Long lên ngôi vua:
        Dòng dõi nhà Tây SÖn ÇŠu không còn sót m¶t ai. Công chúa Ng†c Hân vì
        là con cûa vua Lê Çu®c khÕi nån, næm Ãy Çã Ç܆c 32 tu°i mà nét ÇËp
        xinh vŠ dung s¡c cûa công chúa vÅn chÜa hŠ suy giäm.
        Vua Th‰ t° b°n triŠu nhà NguyÍn( Gia Long) Ç‹ yên công chúa Ng†c Hân ª
        m¶t dÎch Çình ( ngôi ÇŠn bên cånh), cho ngÜ©i hÀu hå cung phøng. Bày tôi
        cûa vua Gia Long có ngÜ©i cho r¢ng công chúa Ng†c Hân là vÆt dÜ thØa cûa
        Tây SÖn mà can gián vua. Vua Gia Long bäo:
            ‘Lãnh th° và nhân dân ngày nay không có m¶t món gì là không phäi
        vÆt thØa dÜ cûa Tây SÖn thì m§i làm sao?’
            VŠ sau vua Gia Long cho công chúa Ng†c Hân vŠ B¡c theo quê quán cûa
        mË ª B¡c Ninh cho ljn lúc lâm chung.
                Xét låi công chúa lúc còn nhÕ thì làm con gái vua, lúc trܪng thành
        làm hoàng hÆu, k‰ theo làm hoàng thái hÆu, niŠm vinh diŒu m¶t Ç©i công chúa
        có th‹ nói là cùng t¶t. ñ‰n ngày x‰ bóng, công chúa Ng†c Hân không khÕi
        lÜu låc( nÖi quê mË), tܪng r¢ng công chúa lúc Ãy án theo nay mà nh§ låi
        xÜa, há ch£ng áo não mà than thª cho tåo vÆt Çã trêu ngÜ©i, ch£ng có viŒc
        gì là không ljn Çu®c, mà phát sinh n‡i cäm khái vô biên chæng?  (Tå Quang

Phát dÎch , 120-123 )

NhiŠu ngÜ©i džc bài trên cho r¢ng bà Ng†c Hân Çã sÓng chung v§i vua Gia Long, Çó là hi‹u sai. Theo bài này, vua Gia Long có š ÇÎnh thâu nåp bà nhÜng bà không Üng thuÆn, cuÓi cùng vua Gia Long phäi Ç‹ bà sÓng ª dÎch Çình ( trí chi dÎch Çình) là m¶t nhà khách, và cuÓi cùng Ç‹ bà trª vŠ quê mË. N‰u bà ÇÒng š sÓng v§i vua Gia Long thì bà phäi ª trong m¶t cung nào Çó chÙ không ª dÎch Çình, và bà Çã ª låi cung chÙ không lui vŠ quê mË! Nên nh§ r¢ng ngày xÜa m¶t khi Çã bܧc vào cung làm phi tÀn rÒi thì không bao gi© Çu®c trª ra ngoài n»a ngoåi trØ vua cho phép haybÎ thäi hÒi!

Bác sï HÒ Væn Châm, m¶t nhà nghiên cÙu tåi Canada, cho r¢ng ông m¡t thÃy hai bän phä hŒ hoàng t¶c b¢ng quÓc ng» và b¢ng hán væn . Bän phä hŒ hoàng t¶c b¢ng quÓc ng» nói r¢ng bà Ng†c Hân tái giá cùng vua Gia Long, và sinh hå m¶t sÓ hoàng tº. NhÜng ông HÒ Væn Châm cho r¢ng thuy‰t này không Çúng bªi vì dây là m¶t bän quÓc ng», có th‹ dÎch sai ho¥c hi‹u sai nguyên væn ch» hán. Bác sï HÒ Væn Châm vi‰t
           . .. cuÓn ng†c phä bän quÓc ng» cûa Tôn Nhân Phû Çã kh£ng ÇÎnh Công Chúa
        Lê Ng†c Hân là mË ÇÈ cûa Quäng Oai Công và ThÜ©ng Tín QuÆn VÜÖng?
         Xin thÜa ngay r¢ngcuÓn gia phä này là bän quÓc ng», không phäi bän Hán
        væn, låi không phäi do QuÓc Sº Quán biên soån mà là tác phÄm phiên dÎch
        cûa Tôn Nhân Phû tØ bän Hán væn cÛng cûa Tôn Nhân Phû mà ra. Mà bän
        Hán væn này thì trong các chÜÖng nói vŠ Quäng Oai Công và ThÜ©ng Tín
        QuÆn VÜÖng Çã vi‰t r¢ng mË các ngài là Công Chúa Lê Ng†c con Vua Hi‹n
        Tông nhà HÆu Lê. Cái lÓi hành væn c° Çi‹n b¢ng  Hán t¿ thì có khi nào nêu
        rõ tøc danh Çâu. Mà tác giä bän Hán væn khi vi‰t r¢ng mË các ngài là Công
        chúa Lê Ng†c con Vua Hi‹n Tông nhà HÆu Lê Çã ch¡c Çâu muÓn kh£ng ÇÎnh
        r¢ng Çó là Công Chúa Lê Ng†c Hân. Bi‰t Çâu tác giä bän Hán væn muÓn nói
        ljn m¶t nàng Công Chúa Lê Ng†c khác,cÛng con Vua Hi‹n Tông nhà HÆu
        Lê? Mà ÇiŠu này thì nh»ng ngÜ©i phiên dÎch ra quÓc ng» Çã không hŠ hay
        bi‰t, låi thêm n¥ng tinh thÀn tân h†c, vi‰t lách trình bày chuyŒn gì cÛng
        muÓn tách båch rõ ràng nên Çã phiên dÎch cøm tØ "Công Chúa Lê Ng†c con
        Vua Hi‹n Tông" thành "Công Chúa Lê Ng†c Hân con Vua Hi‹n Tông" theo
        sª ki‰n chû quan cûamình (op.cit).

Bác sï HÒ Væn Châm nói Çúng. Ngày xÜa vì tôn kính( kiêng húy), sº gia Çôi khi không chép rõ tên h† các nhân vÆt. Ví dø NguyÍn Du chÌ dÜ®c ghi là Tiên ñiŠn hay NguyÍn Tiên ñiŠn. Còn Çàn bà thì ít khi Çu®c ghi tên. ñåi Nam LiŒt TruyŒn II khi vi‰t vŠ Quäng Oai công, và ThÜ©ng Tín Công chÌ vi‰t ÇÖn sÖ là con thÙ 10 và con thÙ 11 cûa Th‰ t° và ñÙc Phi h† Lê (61-62).
        Bà Ng†c Hân là m¶t tác giä quan tr†ng trong væn h†c ViŒt Nam và lÎch sº Viêt Nam cho nên ÇÜ®c nhiŠu ngÜ©i nghiên cÙu. PhÀn Çông ÇŠu  chÃp nhÆn næm sinh cûa bà là 1771. Có nhiŠu tài liŒu khác nhau vŠ bà Ng†c Hân , t¿u trung có nh»ng tài liŒu chính nhÜ sau:
           1.Không nói gì ho¥c nói rÃt sÖ lÜ®c vŠ cu¶c Ç©i bà, nhÃt là không Çá Ƕng ljn cái ch‰t cûa bà, Çó là trÜ©ng h®p Ngô Th©i Chí ( Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí), DÜÖng Quäng Hàm  (ViŒt Nam Væn H†c Sº Y‰u) và Nghiêm Toän (ViŒt Nam Væn H†c Trích Y‰u).
           2.Không bi‰t rõ næm sinh næm mÃt, Çó là TrÀn Væn Giáp ( LÜ®c TruyŒn Các Tác Gia ViŒt Nam).
           3.Bà Ng†c Hân và các con trÓn thoát. ñåi diŒn khuynh hܧng này là HÒ H»u TÜ©ng. Ông vi‰t trong bài Phân trÀn trong Hoà ñÒng 4:
           Ng†c Hân  công chúa d¡t Quang ThiŒu vào Nam, mË con Ç°i tên h†, Quang
        ThiŒu sau lÆp Çåo là Çu®c ngÜ©i Ç©i tôn là PhÆt ThÀy, và h† HÒ chúng tôi,
        th© hai ch» k‰ Th‰ trong nhà, là dòng dõi cûa Quang ThiŒu ( 2).

4. Bà Ng†c Hân và các con trÓn không thoát, bÎ hành hình. NhiŠu nhà væn trình bày nhiŠu thuy‰t khác nhau. Có thuy‰t cho r¢ng bà trÓn vŠ Häi DÜÖng (HÒ Væn Châm op.cit) , sau mË con bÎ tÓ cáo rÒi bÎ Çem ra hành hình. Có thuy‰t nói bà Çem hai con trÓn vào miŠn quê Quäng Nam ít lâu sau båi l¶, bÎ b¡t Çem vŠ Hu‰ xº tam ban triŠu Çi‹n. Thanh Lãng cÛng, theo thuy‰t này, và ông cho r¢ng Lê Ng†c Hân mÃt næm 1803(  Bäng LÜ®c ñÒ Væn H†c ViŒt Nam I , .572).
 
           5. Bà mÃt trܧc 1802.

Thuy‰t này cho r¢ng bà Çã ch‰t trܧc khi NguyÍn Ánh thÓng nhÃt dÃt nܧc nên không th‹ có viŒc bà tái giá cùng vua Gia Long. Hoàng Thúc Trâm ( QuÓc Væn ñ©i Tây SÖn, 34) cho r¢ng bà mÃt næm k› mùi (1799) vì ông cæn cÙ vào Dø Am væn tÆp cûa Phan Huy Ich v§i næm bài væn t‰ VÛ Hoàng hÆu, do Phan Huy Ich vi‰t thay cho vua Cänh ThÎnh, các con gái vua Quang Trung, Phù Ninh tØ cung( mË bà Ng†c Hân). H† hàng nhà c¿u Lê và bà con ª Phù Ninh. Phåm Væn ñang (Væn H†c Tây SÖn) , NguyÍn Væn Sâm

( Væn H†c Nam Hà) và Phåm Th‰ NgÛ (ViŒt Nam Væn H†c Sº) ÇŠu theo š ki‰n này.
            Theo thi‹n ki‰n, thuy‰t cûa Hoàng Thúc Trâm e không °n vì:
            1.Tøc lŒ ViŒt Nam, khi con mÃt, cha mË không làm væn t‰. NgÜ©i ta làm væn t‰ cho nh»ng bÆc trên Çã khuÃt, chÙ không làm væn t‰ cho ngÜ©i dܧi. ThÜÖng con, cha mË có th‹ làm væn, thÖ khóc con mà thôi. (Ngay khi con ch‰t, nhiŠu nÖi cha mË không ÇÜa Çám con)
            2. Quang Trung mÃt næm 1792, Quang Toän lên ngôi lúc 10 tu°i, hiŒu là Cänh ThÎnh, tÃt nhiên sau 1792, Phåm thÎ, mË ru¶t cûa Quang Toän phäi ÇÜ®c tôn là thái hÆu, chÙ không phäi là hoàng hÆu. Bà Ng†c Hân n‰u không ÇÜ®c tôn là thái hÆu thì cÛng phäi Çu®c g†i b¢ng m¶t danh xÜng nào tÜÖng xÙng (thí dø là hoàng hÆu tiŠn triŠu) chÙ không th‹ g†i là hoàng hÆu. Vua Thái ñÙc mÃt 1793, con là NguyÍn Bäo ÇÜ®c phong Hi‰n công. VÆy hoàng hÆu chÌ là v® cûa Cänh ThÎnh ( lúc này Cänh ThÎnh 17 tu°i). Phan Huy Ich là môt nho gia Ç©i trܧc, tÃt nhiên không th‹ dùng danh tØ bØa bãi, không phân biŒt hoàng hÆu v§i thái hÆu. VÆy ai ch‰t næm 1799? Không phäi chánh cung Phåm ThÎ, vì lúc này bà là Hoàng Thái hÆu chÙ không phäi hoàng hÆu. Cùng v§i viŒc này, chúng ta thÃy rÃt khó khæn khi nghiên cÙu vŠ gia Çình NguyÍn HuŒ. Ai là mË cûa Quang Thùy? Bà v® nào cûa NguyÍn HuŒ bÎ NguyÍn Nhåc hi‰p sau khi NguyÍn Nhåc Çi B¡c Hà vŠ? Bà nào bÎ bŒnh næm 1791? Theo thÜ cûa Le Roy thì ti‰m vÜÖng NguyÍn HuŒ cÀn m¶t thÀy thuÓc ch»a bŒnh cho v®  và ông Gérard Ç܆c cº  ljn. Theo thÜ cûa Sérard thì bŒnh nhân là chánh hÆu và bà mÃt vào tháng ba, và cái chêt cûa bà này làm cho ti‰m vÜong Çau ǧn Çi ljn ch‡ lâm bŒnh rÒi mât sau do mÃy tháng. NhÜng thÜ cûa Gérard låi nói r¢ng bŒnh nhân là m¶t v® bé ÇÜ®c thÜÖng yêu nhÜ v® cä ( ñ¥ng PhÜÖng Nghi, 151,  170-171).  Gérard ª gÀn bŒnh nhân nên rõ bŒnh nhân hÖn Sérard. VÆy  bà phi  mÃt næm 1791 không phäi là chính cung h† Phåm, cÛng không phäi B¡c cung Ng†c Hân, vì B¡c cung sau 1792 còn tåi th‰ và làm bài Ai TÜ Vãn và væn t‰ Quang Trung. VÆy quš phi Çó là ai?

            Phan Thúc Tr¿c, m¶t nhà nho sÓng bu°i cuÓi Lê ÇÀu NguyÍn, tác giä b¶ QuÓc Sº Di Biên, Çã cho ta m¶t vài chi ti‰t vŠ Tây sÖn và bà Ng†c Hân.
Phan Thúc Tr¿c vi‰t r¢ng tháng næm næm nhâm tuÃt (1802), quân NguyÍn Ánh Çánh miŠn B¡c, quân Tây SÖn tan rã, anh em NguyÍn Quang Toän chåy vŠ mån Lång giang, rÓt cu¶c NguyÍn Quang Thùy t¿ tº, b†n Võ Thám b¡t anh em NguyÍn Quang Toän, NguyÍn Quang ThiŒu dâng Çåi quân, và dâng bà phi Lê ThÎ Ng†c Bình vào trong n¶i cung nhà vua. Ng†c Bình là chÎ em v§i Ng†c Hân công chúa, v® vua Quang Trung, Çu®c vua Gia Long thâu nhÆn làm ÇŒ tam cung, sinh hå Quäng Oai công (thÙ 12) và ThÜ©ng Tín công(thÙ 14) Lê Væn DuyŒt thÜ©ng nói hoàng thÜ®ng thÜ©ng dÅn tích Ngøy Báu và Båc CÖ Ç‹ giäi Çáp nghi vÃn[i]. Còn bà Ng†c Hân sau khi Tây SÖn mÃt, lui vŠ quê mË là làng Phù Ninh, và mÃt tåi Çây sau ngày 21 tháng næm næm giáp tí (1804).  M¶t viên hàng thÀn Çang nhÆn chÙc quan tåi ñông ngån xin phép nhà vua làm tang lÍ cho công chúa, Çu®c nhà vua chÃp nhÆn.. Dân làng Phù Ninh lÆp tØ ÇÜ©ng th© cÓ công chúa (136-190). NhÜ vÆy, phäi chæng bà là công chúa vua Lê, låi Çu®c em là Ng†c Bình can thiŒp nên vua Gia Long tha t¶i ch‰t cho bà sau khi Çã gi‰t ch‰t con bà?
         Theo các sº liŒu do Ty Thông Tin Væn Hóa Nghïa Bình công bÓ, Ng†c Bình công chúa là chính Cung Hoàng HÆu cûa vua Cänh ThÎnh NguyÍn Quang Toän chÙ không phäi v® vua Quang Trung nhÜ QuÓc Sº Di Biên. Theo tài liŒu ty Thông tin Væn hóa Nghïa Bình, Ng†c Bình và Quang Toän cùng  sinh næm 1783. Có lë tài liŒu này Çã vi‰t theo các phúc trình cûa các giáo sï Longer và Le Labousse gºi cho Phái b¶ TruyŠn giáo Nam Hà Çã ghi chép . NhÜ vÆy khi  Ng†c Bình bÎ b¡t và giao nåp n¶i  cung, bà m§i hai mÜÖi tu°i, là tu°i  son trÈ xinh tÜÖi, trong khi bà Ng†c Hân Çã 32 tu°i, chÜa già nhÜng cÛng không còn xuân s¡c.

            Chúng ta có th‹ k‰t luÆn r¢ng câu ca dao truyŠn tøng trong dân chúng là Çúng và ngÜ©i con gái có m¶t sÓ phÆn Ç¥c biŒt, con gái vua, lÃy hai chÒng cÛng làm vua Çó là  Ng†c Bình , em gái cùng cha mË v§i hoàng hÆu Ng†c Hân.

III. NGÔ VˆN SŸ

Ngô Væn Sª là m¶t vÎ Çåi tܧng rÃt giÕi cûa vua Quang Trung. Chúng ta không bi‰t rõ ti‹u sº cûa ông nhÜ là quê quán, và ông theo Quang Trung lúc nào.  Ông Çã cùng vua Quang Trung và các tܧng sï Çánh th¡ng quân Thanh næm k› dÆu (1789). Trong trÆn này, ông dÜ®c vua Quang Trung giao phó làm b¶ phÆn tiŠn quân, và lúc này, ông Çu®c phong chÙc ñåi TÜ mã. Sau khi th¡ng trÆn, vua Quang Trung Çem quân vŠ Nam, giao miŠn B¡c låi cho Ngô Væn Sª và Phan Væn Lân cùng Ngô Th©i NhiŒm, Phan Huy ´ch. ñiŠu này chÙng tÕ Ngô Væn Sª là m¶t ngÜ©i có tài, Çu®c vua Quang Trung tin cÆy.
            Sau khi vua Quang Trung mÃt, Quang Toän còn nhÕ, các Çåi thÀn và quy‰n thu¶c cûa nhà Tây SÖn tranh chÃp ÇÜa ljn gi‰t håi nhau. Næm Ãt mão (1795), thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên sai Ngô Væn Sª ra B¡c Hà thay Võ Væn DÛng. Võ Væn DÛng nghe l©i TrÀn Væn K› , lúc này bÎ Çày tåi tråm Hoàng giang , oán thán h† Bùi, bèn vŠ mÜu v§i Phåm Công HÜng, NguyÍn Væn HuÃn vây nhà Bùi ñ¡c Tuyên, b¡t h† Bùi bÕ ngøc, và cho ngÜ©i vào Quy nhÖn b¡t con Bùi ñ¡c Tuyên là Bùi ñ¡c Trø, cùng truyŠn thÜ ra B¡c Hà cho ti‰t ch‰ NguyÍn Quang Thùy( em NguyÍn Quang Toän) b¡t giäi Ngô Væn Sª vŠ Phú Xuân.
B†n Võ Væn DÛng bèn vu khÓng nh»ng ngÜ©i này làm phän, Çem dìm sông cho ch‰t.
VŠ viŒc này, sº nhà NguyÍn  chép nhÜ sau:

Ngô Væn Sª là bè Çäng cûa Tuyên bÎ NguyÍn Væn DÛng giä chi‰u lÎnh sai Ti‰t ch‰ NguyÍn Quang Thùy Çóng cùm ÇÜa vŠ kinh, låi sai NguyÍn Væn HuÃn, Çem binh vây Quy NhÖn b¡t Bùi ñ¡c Trø, con cûa Bùi ñ¡c Tuyên giäi vŠ, rÒi thêu dŒt thành t¶i trång phän nghÎch ÇŠu cho dìm xuÓng nܧc mà gi‰t. (LiŒt truyŒn II, 522)

Hoàng Lê NhÃt ThÓng Chí cÛng chép viŒc này nhÜ sau:
Nguyên tØ khi Quang Toän m§i lên ngôi vua ljn nay, ñ¡c Tuyên vÅn n¡m chính quyŠn.. Væn Sª thì Çóng ª thành Thæng Long, tóm coi công viŒc quân dân, Çu®c ti‰n chÙc ñåi T°ng Lš, tܧc quÆn công. Næm Ãy låi sai ñåi TÜ ñÒ DÛng ra coi binh mã bÓn trÃn m¥c b¡c. DÛng ljn nhà tråm Hoàng giang, g¥p Trung thÜ lŒnh là TrÀn Væn K› phäi ti bÎ Çày ª Çó. ñêm y DÛng ngû v§i K›, K› bäo DÛng r¢ng:
Thái sÜ nay Çã lên ljn t¶t b¿c cûa kÈ bÀy tôi, trong tay cÀm quyŠn làm oai làm phúc, th‰ mà ông låi ra ngoài, n‰u có s¿ ch£ng l®i cho nܧc nhà, các ông phÕng gi» ÇÜ®c ÇÀu c° chæng? Bây gi© ch£ng s§m liŒu Çi, sau này æn næn sao kÎp!
DÛng vÓn tin tr†ng Væn K›. liŠn cho l©i K› là phäi. Hôm sau DÛng Çem quân bän b¶ gÃp ÇÜ©ng quay vŠ, lÆp mÜu v§i thái bäo Hóa, b¡t Çäng ñ¡c Tuyên bÕ ngøc, rÒi cho ngÜ©i vào Quy NhÖn b¡t nÓt Bùi ñ¡c Tuyên, rÒi sai Çô ÇÓc Giai ra thành Thæng Long lÆp mËo b¡t Ngô Væn Sª ÇÜa vŠ, thêu dŒt cho thành phän trång và Çem dìm cho ch‰t ÇuÓi! (278) .

Các bÙc thÜ cûa các nhà truyŠn giáo tây phÜÖng th©i bÃy gi© cÛng ÇŠ cÆp ljn cái ch‰t cûa Ngô Væn Sª  mà tin tÙc không chính xác. H† cho r¢ng Ngô Væn Sª âm mÜu v§i Bùi ñ¡c Tuyên  gi‰t ba ngÜ©i con cûa Quang Trung và tôn con cûa Bùi ñ¡c Tuyên lên ngôi. K‰t quä Ngô Væn Sª bÎ Võ Væn DÛng Çem làm ÇuÓc sÓng (ñ¥ng PhÜÖng Nghi,  op.cit, 157).
            Tóm låi, qua các tài liŒu sº, Ngô Væn Sª Çã ch‰t næm 1795. Tuy nhiên, khi džc các tài liŒu sº Ç©i NguyÍn, ta låi thÃy có m¶t Ngô Væn Sª còn sÓng, phøc vø cho nhà NguyÍn trong công cu¶c chÓng Tây SÖn. Vì vÆy, m¶t sÓ ngÜ©i džc và ngÜ©i vi‰t tåi ViŒt Nam cho r¢ng Ngô Væn Sª không ch‰t, trái låi Çã chåy sang hàng ngÛ nhà NguyÍn.

ñåi Nam Th¿c Løc Chánh Biên ghi lÎch sº nhà NguyÍn vŠ tháng tÜ næm bính thìn ( 1796)  nhÜ sau:

ñ¥t næm vŒ NhuŒ Phong, Chi‰n Phong, Chiêu Võ, Tuyên Võ, và ChÜÖng Võ thu¶c hÆu quân. Lãy hàng tܧng Ngô Væn Sª làm chánh vŒ vŒ NhuŒ Phong, lÃy hàng tܧng chÌ huy Lê Nho Can làm phó vŒ ChÜÖng Võ. (535)

ñåi Nam LiŒt TruyŒn chép rõ hÖn vŠ ti‹u sº Ngô Væn Sª ª møc quan låi triŠu NguyÍn nhÜ sau:

T° tiên là ngÜ©i  ñæng XÜÖng, phû ThØa Thiên sau ljn ngø ª Gia ñÎnh. Trܧc theo ngøy làm Çô úy, sau ÇÀu hàng, theo quân Çi dánh gi¥c, có chi‰n  công tØng thæng ljn Hùng NhuŒ VŒ Úy. Næm k› mùi( 1799), theo Võ Tánh gi» thành Bình ñÎnh. ñ‰n khi tܧng gi¥c là TrÀn Quang DiŒu vây thành, nh»ng tܧng ÇÀu hàng là VÛ Væn S¿, NguyÍn Bá Phong mª cºa b¡c thành ra hàng gi¥c, Tính sai Sª chËn cºa, tØ Çó nh»ng kÈ phän b¶i không dám ra. ñ‰n khi thành bÎ mÃt, trÓn vŠ triŠu. Khoäng næm Gia Long thæng Khâm sai chܪng cÖ, lïnh chÙc quân Çåo ngoài Thanh Hoa, có t¶i phäi cách chÙc rÒi ch‰t. Minh Mång næm thÙ ba (1822), truy phøc chÙc chܪng cÖ, låi hÆu ban cho ngÜ©i nhà, con là Th¡ng làm quan ljn cai Ƕi. (436) . Và con gái cûa Ngô Væn Sª ÇÜÖc làm chánh phi cûa Minh Mång (LiŒt TruyŒn III,  82).

 Phäi chæng Ngô Væn Sª bÎ dìm sông nhÜng ÇÜ®c cÙu thoát rÒi chåy sang hàng ngÛ NguyÍn Ánh? Hay Çó là m¶t Ngô Væn Sª khác ? ViŒc này gây khó khæn cho chúng ta vì tài liŒu Tây SÖn Çã bÎ hûy diŒt. Chúng ta tåm Ç¥t giä thuy‰t r¢ng có hai Ngô Væn Sª, m¶t là ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª và m¶t và dô úy Ngô Væn Sª.  Chúng ta thÃy r¢ng  hai Ngô Væn Sª này có h† tên giÓng nhau, sÓng ÇÒng th©i và  cùng phøc vø Tây SÖn, nhÜng h† cÛng có nh»ng Çi‹m khác nhau:
            1.TÃt cä tài liŒu sº nhà NguyÍn ÇŠu ghi Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª Çã ch‰t næm 1795. Không m¶t tài liŒu nào nói Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª thoát ch‰t dܧi bàn tay cûa Võ Væn DÛng, và qua ÇÀu hàng chúa NguyÍn . NguyÍn Ánh Çã xác nhÆn ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª Çã chêt:

QuÓc TriŠu Chánh Biên chép vŠ tháng 5 næm Ãt mão(1795) nhÜ sau :
Ngài ( NguyÍn Ánh) nghe tÜ khÃu gi¥c là Võ Væn Dõng gi‰t cha con thái sÜ Bùi ñ¡c Tuyên và Ngô Væn Sª, Ngài dåy các tܧng r¢ng:’ Gi¥c chém gi‰t nhau, có th‹ thØa cÖ Çu®c. (29)

N‰u Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª sang ÇÀu hàng chúa NguyÍn thì chúa NguyÍn Çã l®i døng tin này Ç‹ tuyên truyŠn Àm ï, chÙ không im l¥ng.  Lúc này nhiŠu tܧng Tây SÖn nhÜ Lê Chât, Lê Nho Can , NguyÍn Bá Phong Çã bÕ ngÛ ÇÀu hàng chúa NguyÍn và ÇÜ®c lÎch sº  ghi chép ÇÀy Çû chÙ không hŠ bÕ qua
            2. Næm 1798, ñåi dô ÇÓc Lê ChÃt khi sang ÇÀu hàng chúa NguyÍn ÇÜ®c phong làm Çô thÓng ch‰, rÒi Khâm sai chܪng hÆu quân, tܧc quÆn công, Çem quân ra b¡c, và sau khi thÓng nhÃt ÇÃt nܧc, ông ÇÜ®c phong hiŒp t°ng trÃn B¡c thành, rÒi t°ng trÃn B¡c thành thay NguyÍn Væn Thành! N‰u Ngô Væn Sª qua ÇÀu hàng chúa NguyÍn thì ông Çu®c tr†ng døng hÖn là Lê  ChÃt vì ông có tài hÖn Lê ChÃt nhiŠu.
            3.ChÙc vø cûa Ngô Væn Sª ª triŠu Tây SÖn là ñåi TÜ Mã, sau khi Quang Toän lên ngôi Çu®c phong ñåi T°ng Lš, tܧc quÆn công chÙ không phäi là m¶t Çô úy. ñåi TÜ mã là bÆc Çåi tÙÖng, bÆc Çåi thÀn, chÙc l§n hàng thÙ ba, thÙ tÜ ho¥c thÙ næm trong triŠu, n¡m toàn th‹ quân Ƕi, nhÜ là vÎ B¶ trܪng quÓc phòng hay T°ng Tham mÜu trܪng. Còn Çô úy thì ª dܧi ñåi Çô ÇÓc, Çô ÇÓc.  Hai chÙc vø này khác nhau xa, không th‹ lÀm lÅn. ñåi Nam LiŒt TruyŒn khi nói ljn Ngô Væn Sª Çã g†i là ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª. Chính ÇiŠu này cho ta thÃy có hai Ngô Væn Sª. m¶t là Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª, m¶t là Çô úy Ngô Væn Sª.   Sº gia nhà NguyÍn không th‹ lÀm lÅn, và Çây là m¶t s¿ khác biŒt rõ rŒt gi»a hai Ngô Væn Sª, và khi džc, chúng ta phäi nhÆn rõ s¿ khác biŒt gi»a hai chÙc vø .

4.Có lë Çô úy Ngô Væn Sª hàng tܧng Çã theo NguyÍn Ánh trܧc 1795, và phäi công lao ghê g§m m§i Çu®c phong làm Hùng NhuŒ VŒ Úy, ljn 1796 thæng chánh vŒ vŒ NhuŒ Phong.
            5.Tåi làng Vïnh L¶c, phû Quäng Tråch ( nay là H®p Hòa, Quäng Hòa, Quäng Tråch), tÌnh Quäng Bình có m¶t gia Çình  h† Ngô, cho bi‰t h† thu¶c giòng dõi Ngô Væn Sª, t° tiên vì lánh nån mà Än cÜ tåi Çây. Trong khi Çó,  gia Çình h† Ngô Væn Sª hàng tܧng ÇÜ®c vinh hoa phú quš, ông ÇÜ®c phong chÙc chܪng cÖ, con trai là Th¡ng làm cai Ƕi, và con gái ông dÜ®c k‰t nåp làm hÆu phi vua Minh Mång (  ñåi Nam LiŒt TruyŒn , qu.3, tr.82). N‰u ñåi tÜ mã Ngô Væn Sª ÇÀu hàng NguyÍn Ánh thì sau 1802, gia Çình này Çã trª vŠ Hu‰ hܪng vinh hoa phú quš chÙ không chÎu Än lánh Ç‹ mÃy Ç©i lÜu vong.
            6.Tå Chí ñåi TrÜ©ng Çã phân biŒt hai Ngô Væn Sª khi ông làm bän liŒt kê Ç¥c
danh: M¶t Ngô Væn Sª tܧngTây SÖn và m¶t Ngô Væn Sª tܧng NguyÍn Ánh (op.cit. 405).

Trong khi ch© Ç®i nh»ng khám phá m§i, chúng tôi tåm k‰t luÆn r¢ng dܧi triŠu  Quang Trung  có hai Ngô Væn Sª, m¶t là Çåi tÜ mã Ngô Væn Sª, anh hùng trÆn ñÓng ña, Çã ch‰t næm 1795, và m¶t là Çô uš Ngô Væn Sª, gÓc ª ThØa Thiên, ÇÀu hàng chúa NguyÍn, phø tá Ç¡c l¿c cho Võ Tánh.

IV. C© TÂY S÷N                                                              

Ngày mÒng næm tháng giêng, næm Ãt dÆu ( 1965), tåi ÇiŒn Tây SÖn, tÌnh Bình ñÎnh, ban t° chÙc làm lÍ thÜ®ng kÿ Ç‹ treo m¶t ng†n c© Çào, gi»a tròng vòng. Ban t° chÙc Çã phân phát m¶t tài liŒu n¶i dung nhÜ sau:
‘Vua Gia Long Çã hûy diŒt m†i di tích Tây SÖn, trong Çó có ng†n c© Quang Trung, nay h† muÓn làm sÓng låi ng†n c© chi‰n th¡ng ñÓng ña. H† nghï r¢ng c© Quang Trung có màu ÇÕ vì ca dao vùng Bình ñÎnh có câu:   Non Tây áo väi c© Çào,
                        Giúp dân, d¿ng nܧc bi‰t bao công trình.

Ai TÜ Vãn cûa bà Ng†c Hân cÛng có câu:   Mà ai áo väi c© Çào,
                                    Giúp dân d¿ng nܧc bi‰t bao công trình!

Còn ª gi»a tròng vàng, h† cæn cÙ vào Ai TÜ Vãn:

   TØ c© th¡m trõ v©i cõi b¡c,
  Nghïa tôn phù v¢ng v¥c bóng dÜÖng!

H† cÛng cæn cÙ vào tên Quang Trung và các con ÇŠu khªi ÇÀu b¢ng ch» Quang ( Quang Trung, Quang Toän, Quang Thùy, Quang ThiŒu), h† cho Quang là vØng thái dÜÖng. H† cÛng cho bi‰t truyŠn thuy‰t dân gian vùng này cÛng nói ljn c© Quang Trung là c© Çào tròng vàng . Phát ngôn viên và ngÜ©i t° chÙc chính là HÒ H»uTÜ©ng (C© Quang Trung Hoà ñÒng sÓ 6,  tr2 ).  Giáo sÜ Phåm Væn ñang [ii] trong cuÓn Væn H†c Tây SÖn (48-49) cÛng Çã chÜng hình c© Tây SÖn nŠn ÇÕ tròng vàng nhÜng ông không giäi thích tåi sao, có lë ông tin vào thuy‰t cûa HÒ H»u TÜ©ng.
            Thuy‰t này trܧc h‰t không có tính khách quan, và trung th¿c vì ông HÒ H»u TÜ©ng là ngÜ©i ÇÙng sau ban t° chÙc d¿ng lên giä thuy‰t này, mà ông HÒ H»u TÜ©ng là nhà ti‹u thuy‰t và chính trÎ, thÜ©ng tuyên bÓ ông là hÆu duŒ cûa Ng†c Hân, Quang Trung.
LÎch sº là m¶t th¿c tåi, không phäi là m¶t tác phÄm do trí tܪng t܆ng sáng tåo. Nh»ng dÅn chÙng trên không có sÙc thuy‰t phøc. Ngày nay, các quÓc gia ÇŠu có quÓc hiŒu, quÓc kÿ, quÓc ca, quÓc huy. Trܧc Çây thÆt lâu, các nܧc  Tây phÜÖng thÜ©ng có quÓc hiŒu, kÿ hiŒu và huy hiŒu  ( M‡i lãnh chúa có c© hiŒu và huy hiŒu riêng) . Cái quan tr†ng ª Çây là m¶t lá c© v§i màu s¡c và huy hiŒu. Phong tøc cûa ta và Trung quÓc không có quÓc kÿ, không có kÿ hiŒu và huy hiŒu  nhÜ th‰. LÀn ÇÀu tiên nܧc ta có quÓc kÿ là Ç©i T¿ ñÙc. Ngày 16-5-1862, phái b¶ Phan Thanh Giän, Lâm Duy HiŒp vào Nam thÜÖng thuy‰t v§i Pháp vŠ ba tÌnh Biên Hòa, Gia ñÎnh, ñÎnh TÜ©ng bÎ Pháp chi‰m. Phái Çoàn xuÓng tàu Häi Bàng, trÜÖng quÓc kÿ màu vàng, tØ Hu‰ t§i cºa Hàn , rÒi theo tàu ñan Loan nh© tàu Forbin kéo vào Gia ñÎnh.  Vì nܧc ta không có quÓc kÿ nhÜ ngÜ©i Pháp Çòi hÕi cho nên Phan Thanh Giän m§i phäi  dùng cái th¡t lÜng màu vàng cûa ông làm quÓc kÿ vì ông nghï màu vàng là màu cûa nhà vua  (TrÀn QuÓc Giám , 96-148).

Chúng ta không có quÓc kÿ, không có huy hiŒu nhÜng chúng ta có nhiŠu loåi c©. C© ÇÜ®c dùng trong dân chúng và trong quân Ƕi. Ngày t‰t, ngày lÍ, ngày h¶i, ngày gi‡ h† Çåi tôn ngÜ©i ta treo c© ngÛ s¡c và c© tÙ linh tåi Çình, mi‰u, chùa, nhà th© h† Ç‹ cho long tr†ng. Trong nh»ng cu¶c lÍ l§n, ngÜ©i ta treo m¶t lá Çåi hÒng kÿ ª gi»a sân, xung quanh sân, d†c hàng rào, ngoài c°ng là c© ngÛ s¡c hay c© tÙ linh. ThÜ©ng  c© ngÛ s¡c hình vuông, hay tam giác, xung quanh có tua l܆n sóng, và giäi dài. Trong dám ma ª thôn quâ, ngÜ©i ta dùng Çòn có chåm hình rÒng làm kiŒu khiêng quan tài, vÎ Çô quan ÇÙng trên kiŒu Çánh trÓng, phÃt c© dÕ chÌ huy, ra lŒnh nhÃc lên, lùi xuÓng, ti‰n lên. ..
Trong phø ÇÒng ch‡i, trÈ con cÛng dùng c© :
ñÒng ca có bài:

Phø ÇÒng phø ch‡i,
Th°i l°i mà lên.. .
 . . . . . . . . . . .
 ñi mÛ Çi t‰ ,
 Là quan chܪng Çô
 ñánh trÓng phÃt c©,
      Là phø ÇÒng ch°i!

Trong quân Ƕi, ngÜ©i ta dùng c© Ç‹ nêu danh hiŒu cûa vÎ chÌ huy ho¥c danh hiŒu cûa Çoàn quân. Thí dø quân Ƕi Mãn Thanh có Bát kÿ, và b†n Thái Bình Thiên quÓc có nhiŠu nhóm mang nh»ng màu c© khác nhau nhÜ Hoàng Sùng Anh c© vàng, LÜu Vïnh Phúc c© Çen, Bàn Væn NhÎ , LÜÖng Væn L®i c© tr¡ng quÃy nhiÍu ª miŠn b¡c nܧc ta th©i T¿ ñÙc (TrÀn Tr†ng Kim, ViŒt Nam Sº LÜ®c, tr. 507).
 C© chÌ ÇÖn thuÀn là th‰, không có m¶t bi‹u tÜ®ng nào gi»a là c©. Có th‹ gi»a c© ÇŠ ch» Ç‹ nói rõ danh xÜng hay møc Çích cûa chû nhân lá c©. C©  cûa TrÀn quôc Toän không biêt màu gì nhÜng ÇŠ ch»:’ Phá cÜ©ng ÇÎch, báo hoàng ân’(TrÀn Tr†ng Kim, 143). M‡i Çoàn quân lju có c© nhÜ c© cûa Lê L®i khi khªi binh có lë ÇŠ ‘ Bình ñÎnh VÜÖng’, c© cûa NguyÍn HuŒ khi ra Çánh quân Thanh có lë ÇŠ Quang Trung. Còn c© cûa TrÀn HÜng ñåo có lë ÇŠ m¶t ch» TrÀn, ho¥c Ti‰t Ch‰, HÜng ñåo vÜÖng, ho¥c Sát ñát.  C© ÇÜ®c dùng Ç‹ chÌ huy, Ç‹ ban hiŒu lŒnh. Bình ñÎnh vÜÖng Çã ra nghiêm lŒnh cho quân Ƕi có Çoån nhÜ sau:

3. Lúc lâm trÆn, nghe trÓng Çánh, thÃy c© phÃt mà chùng chình không ti‰n.. .
4.ThÃy kéo c© dØng quân mà không dØng...
    thì phäi t¶i chém  (TrÀn Tr†ng Kim, 218).

Trong dân chúng và quân Ƕi , ngÜ©i ta thÜ©ng dùng c© ÇÕ Ç‹ chÌ huy. Khi báo ân báo oán cho Thúy KiŠu, TØ Häi Çã dùng c© ÇÕ:

  Ba quân trÕ ng†n c© Çào,
 ñåo ra Vô Tích, Çåo vào Lâm Tri.

Và Tào Tháo trong trÆn Çánh Kš Châu cÛng dùng c© ÇÕ Ç‹ chÌ huy (Tam QuÓc Chí III , . 34).  VÆy c© Çào, c© th¡m cûa vua Quang Trung cÛng chÌ là c© chÌ huy cûa quân Ƕi, không phäi là quÓc kÿ nhÜ quan niŒm bây gi©.

Sª dï c© lŒnh là c© ÇÕ vì màu ÇÕ là màu truyŠn thÓng vì c° nhân ta thích màu son: tÓt vàng son, ngon mÆt m«.

Màu ÇÕ Çu®c dùng trong lÍ cܧi, ngày t‰t:

                        LÍ tÖ hÒng, khæn hÒng, quä ÇÕ,

                        ‘Câu ÇÓi ÇÕ, bánh chÜng xanh’

Y phøc cÛng dùng màu ÇÕ:

-khæn ÇÕ:

MË già h‰t gåo treo niêu,

Anh còn áo tr¡ng, khæn ÇiŠu v¡t vai.

QuÀn hÒng:

 HÒng quân  v§i khách  hÒng quÀn

ñã xoay ljn th‰ còn vÀn chÜa tha ( KiŠu)

Và tròng vàng ª gi»a  chÌ là s¿ tܪng tÜ®ng ho¥c giäi thích quá xa. Ai TÜ vãn có câu:

 Nghïa tôn phú v¢ng v¥c bóng dÜÖng

Bóng dÜÖng ª Çây là nói chính nghïa sáng ng©i.

Còn ch» Quang là ánh sáng. N‰u chÌ m¥t tr©i thì phäi là ch» NhÆt chÙ không phäi ch» Quang. Ch» Quang có nhiŠu nghïa, và nhiŠu hình änh. Có thanh quang, båch quang, hÒng quang, hoàng quang.. . Có ánh sáng  m¥t tr©i, ánh sánh m¥t træng, ánh sáng cûa tinh tú, ánh sáng cûa lºa, cûa Çèn dÀu,  cûa n‰n, cûa Çèn ÇiŒn. . .Vä låi m¥t tr©i cÛng có nhiŠu màu: m¥t tr©i ÇÕ, m¥t tr©i tr¡ng  Çâu  phäi chÌ có màu vàng mà thôi?

Ông HÒ H»u TÜ©ng còn ÇÜa ra viŒc  Çánh  trÓng tåi lÍ k› niŒm Quang Trung tåi Bình ñÎnh và bäo r¢ng Çó là trÓng lŒnh trong quân Ƕi Quang Trung. NhÆt Bän có nghŒ thuÆt Çánh trÓng v§i nhiŠu diÍn viên và nhiŠu trÓng. Tåi ViŒt Nam ta  thuÆt này ít ph° bi‰n. Trܧc Çây m¶t vài nÖi Çã bi‹u diÍn, không bi‰t là do c° truyŠn hay b¡t chܧc NhÆt Bän, ñåi Hàn. DÅu sao, Çó là trÓng cúng thÀn hay trÓng bi‹u diÍn væn nghŒ, không phäi trÓng lŒnh dùng trong quân Ƕi. Tøc ta, khi báo Ƕng nhÜ Çê v«, cháy nhà, cܧp vào làng; ho¥c triŒu tÆp dân chúng nhÜ Çóng thu‰, Çi lính thì Çánh trÓng ngÛ liên ( 5 ti‰ng liŠn nhau theo nhÎp 2/3):

                        Thùng thùng trÓng Çánh ngÛ liên.

            Bܧc chân xuÓng thuyŠn nܧc m¡t nhÜ mÜa.  .

Chúng ta không rõ khi ra trÆn, t° tiên ta dùng trÓng trÆn nhÜ th‰ nào Ç‹ chÌ huy viŒc ti‰n, dØng, hay thoái.ViŒc này phäi có quy ÇÎnh trong quân Ƕi Ç‹ binh lính và tܧng sï có th‹ hi‹u rõ Ç‹ thi hành thÓng nhÃt

Nói tóm låi, thuy‰t cûa HÒ H»u TÜ©ng là mÖ hÒ, võ Çoán. Và còn nhiŠu vÃn ÇŠ chÜa rõ ràng trong các trang sº Ç©i Tây SÖn, bªi vì s¿ kiŒn xäy ra quá lâu, mà tài liŒu cûa triŠu Tây SÖn Çã bÎ triŠu NguyÍn phá hoåi. Tuy nhiên, qua cu¶c khäo cÙu, chúng ta có th‹ k‰t luÆn r¢ng bà Ng†c Bình em gái Ng†c Hân sau 1802 Çã làm cung phi vua Gia Long chÙ không phäi bà Ng†c Hân. Chúng ta chÜa bi‰t rõ vŠ sÓ con và tên con cûa Hoàng hÆu Ng†c Hân, nhÜng ch¡c ch¡n là Çã bÎ vua Gia Long giêt h‰t. Chúng ta có th‹ nói r¢ng có hai Ngô Væn Sª, m¶t ñåi TÜ Mã Ngô Væn Sª bÎ Võ Væn DÛng gi‰t næm 1785 , và m¶t Çô úy Ngô Væn Sª, ÇÀu hàng nhà NguyÍn trܧc 1786. Và nܧc ta vào hÒi Tây SÖn chÜa có quôc kÿhay c© Tây SÖn.

 Chú Thích: